Thông tin chung:
Công trình: Cộng đồng công nghiệp Saltaire (Saltaire, West Yorkshire)
Địa điểm: West Yorkshire, Anh (N53 50 21 W1 47 18)
Thiết kế kiến trúc: Henry Lockwood và Richard Mawson
Quy mô: Diện tích Di sản 20ha; diện tích vùng đệm 1078ha
Năm hình thành: 1851
Giá trị: Di sản thế giới (năm 2001; hạng mục ii, iv)
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) thường được gọi là Vương quốc Anh (United Kingdom) nằm ở ngoài khơi bờ biển phía tây bắc lục địa châu Âu.
Vương quốc Anh bao gồm đảo Anh, phần đông bắc của đảo Ireland.
Vương quốc Anh bao gồm bốn quốc gia: Anh, Scotland, Wales và Bắc Ireland; thủ đô lần lượt là London, Edinburgh, Cardiff và Belfast.
Bắc Ireland có chung biên giới trên bộ với Ireland. Ngoài biên giới trên bộ, Vương quốc Anh được bao quanh bởi Đại Tây Dương, gồm biển Bắc ở phía đông, eo biển Manche ở phía nam, biển Celtic ở phía tây nam.
Vương quốc Anh có diện tích 243.610 km2; dân số 66,04 triệu người (năm 2017); thủ đô và thành phố lớn nhất của cả vương quốc là London.
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len còn có một số lãnh thổ hải ngoại và các lãnh thổ còn đang tranh chấp.
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len có một lịch sử phát triển lâu đời từ khoảng 30000 năm trước đây; là quốc gia công nghiệp hóa đầu tiên trên thế giới; cường quốc đứng đầu thế giới trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Ngày nay, Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland vẫn là một đại cường quốc, với các ảnh hưởng đáng kể về kinh tế, văn hóa, quân sự, khoa học, và chính trị trên quy mô toàn cầu.
Bản đồ Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len
Cuộc cách mạng công nghiệp lần 1 bắt đầu vào khoảng 1750/1760 đến khoảng 1820/1840 diễn ra đầu tiên tại Vương quốc Anh. Đặc trưng nổi bật của cuộc cách mạng này là máy móc cơ khí ra đời và cải tiến thay thế sức lao động thủ công qua đó gia tăng sản lượng. Cuộc cách mạng này đánh dấu bằng các thành tựu nổi bật trong ngành dệt may, cơ khí, luyện kim và giao thông vận tải.
Trong thời kỳ 1770 – 1785, tại Vương quốc Anh đã xuất hiện mô hình Cộng đồng công nghiệp đầu tiên trong lịch sử nhân loại: Cộng đồng công nghiệp sợi, dệt tại Derwent, Derbyshire, Anh (hình thành năm 1771, Di sản thế giới) và Cộng đồng công nghiệp dệt, sợi tại New Lanark, Scotland (hình thành năm 1785, Di sản thế giới). Đây là một mô hình gồm các nhà máy sợi dệt theo công nghệ mới cùng với nhà ở công nhân và các công trình dịch vụ công cộng kèm theo. Mô hình này còn được nhà tư tưởng, tiên phong trong việc đổi mới, là Robert Owen (1771-1858, nhà sản xuất dệt may, nhà từ thiện, cải cách xã hội và duy tâm không tưởng) nâng lên thành triết lý và lý thuyết để nhân rộng ra cả châu Âu và Hoa Kỳ.
Khoảng 80 năm, sau khi mô hình Cộng đồng công nghiệp sợi, dệt đầu tiên được thành lập, vào Thời đại Victoria (Victorian Era, một giai đoạn thời Nữ hoàng Victoria trị vì, từ năm 1837-1901, là thời gian dài của hòa bình, thịnh vượng trên Vương quốc Anh), tại thành phố Bradford, quận West Yorkshire, Anh;là một trong những điểm mốc trên Tuyến đường di sản công nghiệp châu Âu (European Route of Industrial Heritage) xuất hiện một Cộng đồng công nghiệp sản xuất sợi, dệt Saltaire (Salts Mill).
Saltaire được xây dựng vào năm 1851, bởi Sir Titus Salt (nhà sản xuất, chính trị gia, nhà từ thiện người Anh, 1803- 1876). Tên của Cộng đồng là sự kết hợp giữa tên của nhà sáng lập và tên của dòng sông bên cạnh - sông Aire. Cùng thời điểm này cũng có nhiều Cộng đồng công nghiệp được thành lập tại nước Anh, song với quy mô nhỏ hơn.
Cộng đồng công nghiệp Saltaire do kiến trúc sư địa phương Henry Lockwood và Richard Mawson thiết kế.
Ngoài các nhà máy sợi dệt, tại đây còn có nhà ở cho công nhân, được bố trí khoa học và ngăn nắp (tốt hơn nhiều so với các khu nhà ở của công nhân tại thành phố Bradford cùng thời) với nước máy để sử dụng, nhà tắm công cộng, công trình dịch vụ như bệnh viện, cơ sở đào tạo, giáo dục, thư viện, phòng nhạc, phòng chơi thể thao... Trong khu vực còn có một trường học cho trẻ em, nhà dưỡng lão, một khu công viên, ga tàu hỏa…
Mô hình Cộng đồng công nghiệp Saltaire được cho là một ví dụ mang tính bước ngoặt của thế kỷ 19 về quy hoạch đô thị, sau đó phổ biến ra toàn châu Âu và thế giới. Vào năm 1872, người Nhật cũng đã cử phái đoàn tới đây thăm quan.
Hoạt động công nghiệp tại Saltaire kết thúc vào năm 1986.
Sir Titus Sal, chủ doanh nghiệp nhà máy sợi, dệt Saltaire tại West Yorkshire, Anh
Saltaire là một Cộng đồng công nghiệp đặc biệt hoàn chỉnh, bao gồm các nhà máy sợi, dệt, các tòa nhà công cộng và nhà ở công nhân, được xây dựng với chất lượng kiến trúc kiến trúc cao và quy hoạch đô thị hài hòa, hiện vẫn tồn tại nguyên vẹn.
Cộng đồng công nghiệp Saltaire là một ví dụ nổi bật về hoạt động từ thiện (philanthropic paternalism; hình thức sử dụng vốn tư nhân cho mục đích công cộng), có ảnh hưởng sâu sắc đến chính sách công phát triển phúc lợi xã hội và quy hoạch đô thị ở Vương quốc Anh vào thế kỷ 19.
Cộng đồng công nghiệp Saltaire đã cung cấp một dạng mô hình phát triển cho Vương quốc Anh và các nơi khác, bao gồm cả ở Hoa Kỳ và thể hiện rõ tại Cộng đồng công nghiệp Crespi d'Adda, hình thành vào năm 1920 tại Lombardy, Ý (Di sản thế giới).
Các ý tưởng quy hoạch và phúc lợi xã hội thể hiện ở Saltaire đã có ảnh hưởng đến phong trào Thành phố Vườn (Garden City Movement) thế kỷ 19 ở Vương quốc Anh và cuối cùng là quốc tế.
Saltaire minh chứng cho niềm tự hào và sức mạnh của các ngành công nghiệp cơ bản như dệt may đối với nền kinh tế của Vương quốc Anh và thế giới trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Hàng năm, vào tháng 9, tại đây diễn ra ngày hội Saltaire. Ngoài ra, vào tháng 5 hàng năm, đây còn là nơi tổ chức các sự kiện nghệ thuật cộng đồng mang tên Saltaire Arts Trail, là một lễ hội nghệ thuật thị giác, nơi người dân mở cửa căn nhà của họ để trở thành phòng trưng bày nghệ thuật tạm thời.
Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 2001) với tiêu chí:
Tiêu chí (ii): Saltaire là một ví dụ nổi bật và được bảo tồn tốt về một Cộng đồng công nghiệp giữa thế kỷ 19, khái niệm về cộng đồng này đã gây ảnh hưởng lớn đến sự phát triển của phong trào “Thành phố Vườn”(Garden City Movement).
Tiêu chí (iv): Saltaire là một ví dụ nổi bật về quy hoạch và kiến trúc phản ánh một cách đáng ngưỡng mộ hoạt động từ thiện giữa thế kỷ 19, cũng như vai trò quan trọng của ngành dệt may đối với sự phát triển kinh tế và xã hội.
Một số địa điểm Di sản Thế giới tại Vương quốc Anh, được chồng lên bản đồ địa chất nền đơn giản; và vị trí của Di sản Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Phạm vi Di sản Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Phối cảnh tổng thể Di sản Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Sơ đồ vị trí các hạng mục công trình chính trong Di sản Saltaire, West Yorkshire, Anh
Tuyến đường sắt chia Khu vực Di sản thành hai phần:
Khu vực phía bắc tuyến đường sắt
Khu vực phía bắc tuyến đường sắt là nơi có sông Aire và kênh đào Leeds và Liverpool chảy qua theo hướng đông – tây, bao gồm các hạng mục công trình chính:
Cụm công trình chính của nhà máy sợi dệt nằm tại phía nam kênh đào Leeds
Cụm công trình chính của nhà máy sợi, dệt nằm tại phía nam kênh đào Leeds (trong sơ đồ ký hiệu 1-12), gồm:
- Nhà hành chính (Office, hình vẽ ký hiệu 1), nằm quay mặt ra đại lộ Victoria (Victoria Road);
- Xưởng chải sợi (Combing Shed, hình vẽ ký hiệu 2);
- Xưởng sợi phía Tây (West Mill, hình vẽ ký hiệu 3);
- Xưởng sợi phía Đông (East Mill, hình vẽ ký hiệu 4);
- 2 Kho sợi (Warehouse, hình vẽ ký hiệu 5,6)’
- Xưởng dệt (Weaving Shed, hình vẽ ký hiệu 7);
- Xưởng nhuộm (Scouring Store, hình vẽ ký hiệu 8);
- Xưởng dệt len (Wool Shed, hình vẽ ký hiệu 9);
- Ống khói (Chimney, hình vẽ ký hiệu 10);
- Công trình cung cấp và đảm bảo kỹ thuật (Engine House, hình vẽ ký hiệu 11);
- Nhà nồi hơi (Boiler House, hình vẽ ký hiệu 12).
Các công trình cơ bản hợp khối với nhau, ngoài ống khói và nồi hơi.
Các công trình nhà xưởng cao 2-4 tầng, lấy ánh sáng cả ở tường bên và trên mái. Hiện tại, các công trình này vừa được bảo tồn, vừa được khai thác làm nơi trưng bày, biểu diễn nghệ thuật đương đại, cửa hàng thời trang, sách, đồ trang sức, quán giải khát…, một số không gian được sử dụng lại cho sản xuất thiết bị điện tử và máy tính…
Phối cảnh tổng thể khu vực cụm công trình chính nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nhà điều hành sản xuất nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Phân xưởng sợi dệt cũ nằm dọc kênh đào Leeds và tuyến đường sắt, West Yorkshire, Anh
Nội thất tầng trên các phân xưởng với chiếu sáng từ trên mái, Nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nội thất phân xưởng nhuộm xưa, Nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Cụm công trình của nhà máy sợi, dệt nằm tại phía bắc kênh đào Leeds
Cụm công trình của nhà máy sợi, dệt nằm tại dải đất hẹp phía bắc kênh đào Leeds, (trong sơ đồ ký hiệu 13-17), gồm:
- Xưởng sợi, dệt mới (New Mill, hình vẽ ký hiệu 13);
- Xưởng sấy khô (Dry Works, hình vẽ ký hiệu 14);
- Xưởng phụ trợ (Sub Works, hình vẽ ký hiệu 15);
- Xưởng cung cấp nhiệt (Gas Works, hình vẽ ký hiệu 16);
- Kho chứa ga (Gasometers, hình vẽ ký hiệu 17).
Phân xưởng sợi dệt mới nằm dọc kênh đào Leeds và sông Aire, nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Phối cảnh khu vực nhà máy, dọc kênh đào Leeds, bên trái là phân xưởng cũ, bên phải là phân xưởng mới, nhà máy sợi, dệt Saltaire, West Yorkshire, Anh
Cụm công trình công cộng
Cụm công trình công cộng nằm tại nam của kênh đào Leeds, đối diện với Cụm công trình chính của nhà máy sợi dệt (trong hình vẽ ký hiệu 18-22), gồm:
- Nhà văn phòng (Office House and Stables, hình vẽ ký hiệu 18);
- Nhà thờ Congregationa (Congregational Church, hình vẽ ký hiệu 19), xây dựng năm 1876 gắn với lăng mộ dòng họ chủ doanh nghiệp Salt (Mousoleum, hình vẽ ký hiệu 20). Công trình được đánh giá là một ví dụ độc đáo của kiến trúc kiểu Italianite;
- Nhà ăn tập thể (Dining Hall, hình vẽ ký hiệu 21), được xây dựng năm 1853, theo kiến trúc kiểu Italianite;
- Ga tàu hỏa (Railway Station, hình vẽ ký hiệu 22), mới được xây dựng lại.
Nhà thờ Congregational Church, phía xa là lăng mộ dòng họ Salt, Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nhà ăn tập thể tại Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Công viên Saltaire
Công viên Saltaire (Saltaire Park, hình vẽ ký hiệu 32- 33) rộng 5,7ha, nằm tại phía bắc sông Aire, khai trương vào năm 1871.
Năm 1891 đổi tên là Roberts Park theo tên chủ mới của công viên. Trong công viên có một nhà nghỉ chân và tượng của Sir Titus Salt (Pavilion and Salts Statue, hình vẽ ký hiệu 33).
Hiện đây là nơi tổ chức các sự kiện ngoài trời chủ yếu của Khu vực Di sản.
Công viên Saltaire Park (Roberts Park), Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nhà nghỉ chân và tượng Sir Titus Salt tại Công viên Saltaire Park, West Yorkshire, Anh
Khu vực phía nam tuyến đường sắt
Khu vực phía nam tuyến đường sắt là khu nhà ở cho công nhân, bao gồm các dãy nhà ở bố trí ngăn nắp theo từng tuyến phố dạng ô cờ và các công trình dịch vụ công cộng, gồm:
- Nhà tắm và nhà giặt là (Site of Bath and Wash House, hình vẽ ký hiệu 23);
- Trường học mang tên Congregational Sunday (Site of Congregational Sunday School, hình vẽ ký hiệu 24), được xây dựng vào năm 1875, gồm 22 phòng học cho 800 học sinh. Trường bị phá hủy vào năm 1972, hiện là chỗ đậu xe;
- Trường dạy nghề (Factory Schools, hình vẽ ký hiệu 25), được xây dựng năm 1868 cho hơn 1000 lao động trẻ em theo học ngoài giờ làm việc trong các xưởng sợi, dệt.
- Trường dạy chung nam và nữ (Mixed School, hình vẽ ký hiêu 26), được xây dựng năm 1876;
- Trường bổ túc (Instant School, hình vẽ ký hiệu 27), được xây dựng năm 1876, cùng với Mixed School;
- Câu lạc bộ và Viện nghiên cứu (Club und Institute, hình vẽ ký hiệu 28), còn có tên là Victoria Hall, được xây dựng vào năm 1867-1871. Công trình gồm một hội trường 800 chỗ ngồi, một giảng đường, hai phòng nghệ thuật, phòng thí nghiệm, phòng tập thể dục, thư viện có 8500 cuốn sách và môt phòng đọc. Hiện tại, đây là nơi tổ chức các sự kiện trong nhà chủ yếu của Khu vực Di sản.
- Nhà tình thương (Almshouses, hình vẽ ký hiệu 29), được xây dựng vào năm 1868, gồm có 41 căn hộ, trạm xá. Đây là nơi ở của 60 cư dân, là người già, bệnh tật.
- Bệnh viện (Infimary, hình vẽ ký hiệu 30);
- Nhà thờ Wesleyan (Wesleyan Chapel, hình vẽ ký hiệu 31), được xây dựng vào năm 1868, vào năm 1970 đã được xây dựng lại sử dụng cho mục đích khác.
Kề liền khu vực này, nằm ngoài khu Di sản, còn có một số công trình trường học được xây dựng trong những năm sau này.
Phối cảnh nhìn từ khu dân cư sang khu nhà máy, Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Phối cảnh tổng thể khu dân cư trong Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nhà ở cho công nhân tại Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Trường dạy nghề (Factory Schools) tại Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Câu lạc bộ và Viện nghiên cứu (Victoria Hall), Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Nhà tình thương Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Bệnh viện tại Cộng đồng công nghiệp Saltaire, West Yorkshire, Anh
Di sản Cộng đồng Saltaire West Yorkshire, Anh là sự kết hợp hoàn hảo giữa cơ sở sản xuất công nghiệp với nhà ở và các dịch vụ công cộng. Cộng đồng được xem là một bước phát triển quan trọng trong thế kỷ 19 về quy hoạch đô thị, góp phần vào việc hình thành trào lưu “ Thành phố vườn” tại nước Anh và châu Âu. Cộng đồng Saltaire còn là một minh chứng điển hình cho Thời đại Victoria thịnh vượng trên Vương quốc Anh, là niềm tự hào về sức mạnh của ngành công nghiệp sợi, dệt trong phát triển kinh tế - xã hội tại Anh và thế giới trong thế kỷ 19 và 20.
Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/1028
https://en.wikipedia.org/wiki/United_Kingdom
https://en.wikipedia.org/wiki/Victorian_era
https://en.wikipedia.org/wiki/Saltaire
https://en.wikipedia.org/wiki/West_Yorkshire
https://en.wikipedia.org/wiki/Salts_Mill
https://en.wikipedia.org/wiki/Titus_Salt
http://www.saltairevillage.info/
http://www.saltaire-village.co.uk/
http://www.saltaireinspired.org.uk/saltaire-arts-trail/
http://www.saltairevillage.info/Saltaire_WHS
https://en.wikipedia.org/wiki/Roberts_Park,_Saltaire
https://en.wikipedia.org/wiki/Victoria_Hall,_Saltaire
Xem video giới thiệu công trình tại đây
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Mỹ
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi
|