Thông tin chung:
Công trình: Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun (Qal’at al-Bahrain – Ancient Harbour and Capital of Dilmun)
Địa điểm: Northern Region, Bahrain (N26 13 59.016 E50 31 38)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 70,2ha; diện tích vùng đệm 1.311,8 ha
Năm thực hiện:
Giá trị: Di sản thế giới (2005; sửa đổi ranh giới vào năm 2008, 2014; hạng mục ii, iii, iv)

Bahrain là một quốc gia ở Vịnh Ba Tư, nằm giữa bán đảo Qatar và bờ biển phía đông bắc của Ả Rập Xê Út. Quốc đảo này bao gồm một quần đảo nhỏ được tạo thành từ 40 hòn đảo tự nhiên và 51 hòn nhân tạo. Với diện tích 780 km2 đây là quốc gia nhỏ thứ ba ở châu Á sau Maldives và Singapore. Thủ đô và thành phố lớn nhất là Manama. Bahrain có số dân hơn 1,57 triệu người (2018). 

Bahrain là nơi hình thành nền văn minh Dilmun cổ đại (tồn tại vào thiên niên kỷ thứ 4 trước Công nguyên), nổi tiếng với nghề đánh bắt ngọc trai.
Bahrain là một trong những khu vực chuyển sang đạo Hồi sớm nhất, thời nhà tiên tri Muhammad vào năm 628 sau Công nguyên.

Sau thời kỳ thống trị của các vương triều Ả Rập, Bahrain bị Đế chế Bồ Đào Nha (Portuguese Empire) cai trị từ năm 1521 đến năm 1602, tiếp đó nằm dưới quyền thống trị của Vương triều Safavid (Safavid Dynasty tồn tại năm 1501 – 1736, là một trong những triều đại cầm quyền quan trọng nhất của Iran).
Năm 1783, gia tộc Bani Utbah làm chủ quần đảo Bahrain. Từ đây Bahrain thuộc quyền cai trị của hoàng gia Al Khalifa với Ahmed al Fateh là quốc vương (hakim) đầu tiên (trị vì năm 1783- 1795).
Vào cuối những năm 1800, sau các hiệp ước với người Anh, Bahrain trở thành một quốc gia dưới quyền bảo hộ của Vương quốc Anh. Năm 1971, Bahrain tuyên bố độc lập. 


Bản đồ Bahrain và vị trí Di tích Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun

Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun nằm tại vùng Miền Bắc (Northern Region), tại làng Al Qalah trên bờ biển phía Bắc, cách 5,5 km về phía tây thủ đô Manama.
Qal'at al-Bahrain là một gò đất nhân tạo có kích thước 300m x 600m, cao 12m, được tạo ra bởi 7 lớp địa tầng kế tiếp nhau; là bằng chứng cho thấy sự hiện diện liên tục của con người từ khoảng 2300 năm TCN cho đến thế kỷ 16 sau Công nguyên trên đảo Bahrain, bao gồm người Kassite (vùng trung tâm- nam Lưỡng Hà, nay là Iraq và Syria), Hy Lạp, Bồ Đào Nha và Ba Tư.


Di tích Qal'at al-Bahrain là một gò đất nhân tạo, được tạo ra bởi 7 lớp địa tầng kế tiếp nhau

Qal'at al-Bahrain, được coi là kinh đô của Vương quốc Dilmun (Dilmun Empire, tồn tại từ thiên niên kỷ thứ 4 – 538 TCN) và là bến cảng ban đầu của nền văn minh đã biến mất từ ​​lâu này. Đây là trung tâm của các hoạt động nông nghiệp truyền thống liên kết với thương mại hàng hải trên biển, giữa các khu vực như Thung lũng Indus (Indus Valley) và Lưỡng Hà (Mesopotamia) trong thời kỳ đầu (từ thiên niên kỷ thứ 3 đến thiên niên kỷ 1 TCN), Trung Quốc và Địa Trung Hải (Mediterranean) vào thời kỳ sau (từ thế kỷ thứ 3 - 16 sau Công nguyên). 

Qal'at al-Bahrain là minh chứng nổi bật về sức mạnh của kinh đô Dilmun trong việc kiểm soát thương mại qua vịnh Ba Tư. Ngọn hải đăng cổ độc nhất trong vùng và cảng biển liền kề là một ví dụ về kiến trúc hàng hải thời Cổ đại.

Đóng vai trò là trung tâm trao đổi kinh tế, Qal'at al-Bahrain thể hiện bộ mặt chính trị và thương mại rất tích cực trong toàn bộ khu vực. Tại đây, sự gặp gỡ của các nền văn hóa khác nhau được thể hiện qua di tích kiến ​​trúc phòng thủ và hoành tráng, bao gồm các tuyến vòng thành có niên đại thế kỷ thứ 3 TCN, một pháo đài nhỏ có niên đại thế kỷ thứ 3 sau Công nguyên và một pháo đài lớn có niên đại thế kỷ 16.

Đây cũng là nơi các di tích đô thị được bảo tồn tuyệt vời, thể hiện sự đa dạng về ngôn ngữ, văn hóa và tín ngưỡng của cư dân. Ví dụ, di tích phân xưởng ép (madbasa, sản xuất siro chà là), được bảo tồn trong khu vực, là một trong những cơ sở chế biến sản phẩm nông nghiệp lâu đời nhất trên thế giới, thể hiện tính liên tục của các hoạt động nông nghiệp truyền thống từ thiên niên kỷ 1 TCN.

Qal'at al-Bahrain nằm tại một vị trí rất chiến lược, điểm quan trọng của mạng lưới chính trị vùng Vịnh, có ảnh hưởng tích cực đến các giai tầng xã hội qua nhiều thời kỳ. Đây còn là một trong những ví dụ độc đáo về cảnh quan cổ đại còn sót lại gắn với các yếu tố văn hóa và tự nhiên.

Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (2005) với tiêu chí: 

Tiêu chí (ii): Qal'at al-Bahrain là một thành phố cảng quan trọng; con người từ các vùng khác nhau trên thế giới đến đây tụ họp, sinh sống, thực hành các hoạt động thương mại và biến nơi đây trở thành điểm gặp gỡ thực sự của các nền văn hóa. Tất cả đều được phản ánh trong kiến ​​trúc. Thêm vào đó, các đế chế bên ngoài chiếm đóng địa điểm này trong thời gian dài, cũng đã để lại những dấu vết văn hóa của họ trong nhiều lĩnh vực.  

Tiêu chí (iii): Đây là thủ đô của một trong những nền văn minh cổ đại quan trọng nhất của khu vực - nền văn minh Dilmun. Qal'at al-Bahrain là bằng chứng đặc biệt của nền văn hóa này. 

Tiêu chí (iv): Tại Qal'at al-Bahrain, các công trình pháo đài là những ví dụ nổi bật về kiến ​​trúc công cộng của nền văn hóa Dilmun và có tác động đến kiến ​​trúc trong khu vực. Hệ thống công sự tại đây là những ví dụ điển hình nhất về công trình phòng thủ từ thế kỷ 3 TCN đến thế kỷ 16 sau Công nguyên. Những rặng cọ xung quanh địa điểm là một minh họa cho cảnh quan và nông nghiệp điển hình của khu vực, kể từ thế kỷ thứ 3 TCN. 

Phạm vi Khu vực Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun gồm 2 khu vực: Vùng lõi 1 và Vùng lõi 2.

Vùng lõi 1
Vùng lõi 1 (Core Zone 1) có diện tích 54,5ha, diện tích vùng đệm 1311,8ha, gồm: 

Vụng biển
Vụng biển tại Tại Qal'at al-Bahrain nằm xuyên qua rạn san hô, phía bắc của Vùng lõi 2.
Cư dân trên đảo xưa kia đã cắt rạn san hô này, đủ rộng và sâu để cho phép lưu thông và neo đậu tàu thuyền.
Vụng biển dài 1,5km, rộng khoảng 50m.
Hiện phía tây của vụng biển đang được san lấp để tạo thêm các hòn đảo mới cho phát triển đô thị. 


Vụng biển tại phía bắc Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Tháp canh trên biển
Tháp canh (Sea Tower) nằm cách bờ biển khoảng 1600m về phía tây bắc. Tháp có mặt bằng hình chữ nhật. Phần dưới của tòa nhà được xây dựng bằng 2 lớp đá đặt trực tiếp trên bề mặt của rạn san hô.
Công trình này cao 9,10 m từ Đông sang Tây và 10,70 m từ Bắc tới Nam.
Công trình cũng có thể là một ngọn hải đăng hoặc đơn giản chỉ là mốc đánh dấu lối vào cảng. 


Vị trí Tháp canh tại vụng biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Tàn tích móng Tháp canh tại vụng biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Khu vực vườn cây xung quanh
Khu vực vườn cây cọ xung quanh (Surrounding Palmgrove), bao quanh Vùng lõi 2, thuộc hệ thống nông nghiệp truyền thống của khu vực với đặc điểm: Cây trồng trong một không gian hạn chế và tiết kiệm nước. Các cây cao phủ bóng mát xuống cho các cây thấp.
Tại đây hiện vẫn đang trồng nhiều loại trái cây, rau, ngũ cốc hoặc các loài thức ăn gia súc truyền thống, ví dụ như lựu (Punica granatum), táo tàu (Ziziphus spina-christi), nho (Vitis vinifera), rau mùi (Coriandrum sativum), lúa mạch (Hordeum vulgare), lúa mì (Triticum durum / aestivum), mè (Sesamum indicum)…Những loài cây này đã tạo nên nền kinh tế nông nghiệp truyền thống của địa phương.
Di sản gắn liền với hệ thống vườn cây cọ (Palmgrove) hay cây chà là (Phoenix dactylifera) bao quanh. Quả chà là cũng là một loại thực phẩm chủ yếu của vùng đất này từ thời xa xưa. Tại Khu vực Di sản cũng đã khai quật được hệ thống các tuyến kênh cổ xưa. 


Khu vực vườn cây bao quanh Vùng lõi 2, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Khu vực vườn cây với các lớp cây cao và thấp, bao quanh Vùng lõi 2, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Vùng lõi 2
Vùng lõi 2 (Core Zone 2)  có diện tích 15,7ha, bao gồm các hạng mục công trình chính:


Sơ đồ vị trí một số hạng mục công trình chính tại Vùng lõi 2, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Bức tường thành
Bức tường thành (City Wall) được xây dựng xung quanh khu định cư tại Qal’at al-Bahrain với diện tích khoảng 12ha, hiện chỉ còn tàn tích.
Các kết quả khảo cổ học cho thấy, bức tường thành đầu tiên được xây dựng vào cuối thiên niên kỷ thứ 3 TCN. Tường chủ yếu xây dựng bằng đá thô kết hợp với đất sét. Tường dày khoảng 2,3m.
Giai đoạn tiếp theo, các bức tường thành được gia cố thêm.  


Tàn tích các bức tường thành Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Pháo đài ven biển
Pháo đài ven biển (Coastal Fortress) nằm tại phía Bắc của Vùng lõi 2, được xây dựng vào thế kỷ 3 sau Công nguyên, trên nền một khu định cư cổ.
Pháo đài là một tổ hợp công trình hình vuông bằng đá, bố cục theo hướng bắc – nam với chức năng phòng thủ và cư trú.
Bao quanh pháo đài là một bức tường kích thước 51,5m x 51,5m. Mặt nam và đông nam (phía đất liền) của tường pháo đài là một hào cạn rộng 7m, sâu trên 5m.
Pháo đài có nhiều tháp canh với hình thức măt bằng khác nhau.
Tháp canh với mặt bằng dạng ba phần tư đường tròn đặt tại các góc Pháo đài; riêng góc đông nam đã bị phá hủy hoàn toàn.
Tháp canh với mặt bằng dạng bán nguyệt tại mỗi mặt tiền của Pháo đài.
Tháp canh với măt bằng dạng một phần tư đường tròn tại cổng phía tây Pháo đài.
Nội thất của pháo đài bố trí đối xứng xung quanh một sân trong với kích thước 12,5 x 12,5 m.
Pháo đài có thể chứa được 50 binh sĩ và là nơi cư trú của một người quan trọng trên đảo.
Pháo đài đã từng bị bỏ rơi từ cuối thế kỷ thứ 5 đến khoảng năm 1250/1300. Sau này công trình được tái sử dụng phục vụ chủ yếu cho mục đích thương mại. 8 phòng ở được chuyển đổi thành xưởng sản xuất siro chà là («madbasa»).
Vào thế kỷ 14, pháo đài lại bị bỏ hoang và bị bao phủ bởi một nghĩa trang. 


Tàn tích Pháo đài ven biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Sơ đồ mặt bằng  tàn tích Pháo đài ven biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Tàn tích một tháp bán nguyệt trên mặt tiền, Pháo đài ven biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Tàn tích 2 tháp dạng một phần tư đường tròn, Pháo đài ven biển, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Pháo đài Bahrain
Pháo đài Bahrain (Bahrain Fort/ Qal'at al-Bahrain), còn được gọi là Pháo đài Bồ Đào Nha (Qal`at al-Burtughal).
Pháo đài Bahrain có diện tích khoảng 2,6ha, nằm trên một ngọn đồi nhân tạo cao 12m, tại phía tây nam của Pháo đài ven biển. Đây là một trong những địa điểm quan trọng của Đô thị cổ Dilmun.
Pháo đài được xây dựng vào thế kỷ 15 và xây dựng thêm vào thế kỷ 16 bởi chính quyền Bồ Đào Nha để chống lại sự tấn công của người Thổ Nhĩ Kỳ Ottoman.
Pháo đài được bao quanh bởi các bức vòng thành, xây bằng đá, gạch. Dọc theo vòng thành ngoài là một hào rộng tới 10m và sâu. 4 góc thành là 4 tháp canh. Vào vòng thành trong thông qua một cửa thành nhỏ có cầu bắc ngang qua hào. Vòng thành trong có nhiều tháp (cubellos) bố trí dọc theo tường thành.
Trong thành, hiện chỉ còn tàn tích tường, móng của các công trình nhà ở, công cộng, thương mại, tôn giáo và quân sự, thể hiện bố cục công trình bên trong phức tạp, tầm quan trọng, quy mô của một thương cảng xưa kia.
Tại đây còn có nhiều chi tiết cho thấy rõ cách thức tổ chức đi lại bên trong lâu đài, các chạm khắc tinh xảo trên các cửa ra vào, các bức tường …
Người ta cho rằng, vào thời kỳ người Bồ Đào Nha làm chủ thành, tại đây có tới 1400 binh lính trấn giữ.
Các hiện vật khảo cổ tìm được tại đây cho thấy các hoạt động bên trong Pháo đài, các hoạt động kinh tế của đô thị cổ Dilmun và mối quan hệ với các nền văn minh bên ngoài.
Ngày nay Pháo đài cổ Bahrain trở thành bảo tàng, nơi trưng bày các hiện vật khảo cổ được khai quật trên đảo.




Phối cảnh tổng thể tàn tích Pháo đài cổ Bahrain, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Sơ đồ mặt bằng Pháo đài cổ Bahrain, Di sản Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Bản đồ màu 3D của Qal'at al-Bahrain, tạo ra từ dữ liệu quét tia laser


Pháo đài cổ Bahrain nhìn từ biển


Vòng thành ngoài, đường bao và hào nước, Pháo đài cổ Bahrain 


Cầu bắc qua hào vào vòng thành trong Pháo đài cổ Bahrain


Tàn tích tháp canh phía bắc của vòng thành ngoài, Pháo đài cổ Bahrain


Tàn tích của vòng thành trong, Pháo đài cổ Bahrain




Tàn tích tường và móng công trình bên trong Pháo đài cổ Bahrain


Tàn tích các lối đi bên trong Pháo đài cổ Bahrain

Khu vực khảo cổ
Khu vực khảo cổ (Central Archaeological Area) nằm tại đông nam của Pháo đài Bahrain, có diện tích trên 3900m2, hiện vẫn đang tiếp tục được khám phá.
Các cuộc khai quật cho thấy đây là một khu định cư của Đô thị cổ Dilmun. Dân cư trong khu vực là những người nông dân trồng cọ và cây lương thực; chăm sóc gia súc, dê, cừu; đánh bắt cá trên biển.
Những ngôi nhà có quy mô nhỏ được xây dựng bằng đá thô, đất sét.
Trong làng có những con ngõ.


Khu vực khảo cổ - Khu định cư của Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Tàn tích Khu định cư tại Khu vực Khảo cổ, Đô thị cổ Dilmun, Bahrain


Sơ đồ mặt bằng phục dựng Khu định cư tại Khu vực Khảo cổ, Đô thị cổ Dilmun, Bahrain

Qal'at al-Bahrain - Cảng và Đô thị cổ Dilmun, Bahrain là nơi gặp gỡ của nhiều nền văn hóa và là đại diện tiêu biểu của nền văn minh Dilmun, biểu tượng của huyền thoại sáng tạo và được miêu tả như thiên đường trong các sử thi tại nơi đây. Pháo đài Bahrain được cho là một trong những pháo đài đẹp nhất thế giới.  

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/1192
https://en.wikipedia.org/wiki/Bahrain
https://en.wikipedia.org/wiki/Dilmun
https://en.wikipedia.org/wiki/Qal'at_al-Bahrain
http://arcwh.org/qalat-al-bahrain-ancient-harbour-and-capital-dilmun

Xem video giới thiệu công trình tại đây

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ         

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi