
Thông tin chung:
Công trình: Cộng đồng công nghiệp New Lanark (New Lanark, South Lanarkshire, Scotland)
Địa điểm: South Lanarkshire, Scotland, Vương quốc Anh (N55 39 48 W3 46 59)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 146 ha; Vùng đệm 667ha.
Năm thực hiện: 1785
Giá trị: Di sản thế giới (2001; hạng mục ii; iv; vi)
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len (United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) thường được gọi là Vương quốc Anh (United Kingdom) nằm ở ngoài khơi bờ biển phía tây bắc lục địa châu Âu.
Vương quốc Anh bao gồm đảo Anh, phần đông bắc của đảo Ireland.
Vương quốc Anh bao gồm bốn quốc gia: Anh, Scotland, Wales và Bắc Ireland; thủ đô lần lượt là London, Edinburgh, Cardiff và Belfast.
Bắc Ireland có chung biên giới trên bộ với Ireland. Ngoài biên giới trên bộ, Vương quốc Anh được bao quanh bởi Đại Tây Dương, gồm biển Bắc ở phía đông, eo biển Manche ở phía nam, biển Celtic ở phía tây nam.
Vương quốc Anh có diện tích 243.610 km2; dân số 66,04 triệu người (năm 2017); thủ đô và thành phố lớn nhất của cả vương quốc là London.
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len còn có một số lãnh thổ hải ngoại và các lãnh thổ còn đang tranh chấp.
Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len có một lịch sử phát triển lâu đời từ khoảng 30000 năm trước đây; là quốc gia công nghiệp hóa đầu tiên trên thế giới; cường quốc đứng đầu thế giới trong thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20.
Ngày nay, Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ireland vẫn là một đại cường quốc, với các ảnh hưởng đáng kể về kinh tế, văn hóa, quân sự, khoa học, và chính trị trên quy mô toàn cầu.

Bản đồ Liên hiệp Vương quốc Anh và Bắc Ai-len
Cuộc cách mạng công nghiệp lần 1 bắt đầu vào khoảng 1750/1760 đến khoảng 1820/1840 diễn ra đầu tiên tại Vương quốc Anh. Đặc trưng nổi bật của cuộc cách mạng này là máy móc cơ khí ra đời và cải tiến thay thế sức lao động thủ công qua đó gia tăng sản lượng. Cuộc cách mạng này đánh dấu bằng các thành tựu nổi bật trong ngành dệt may, cơ khí, luyện kim và giao thông vận tải.
Vào năm 1770, Richard Arkwright (nhà phát minh người Anh, 1732- 1792) đã sáng chế ra khung dệt vải quay liên tục bằng sức nước (bánh xe nước), cho phép sản xuất vải bởi những công nhân không cần tay nghề cao, làm ra nhiều sản phẩm với giá thành cạnh tranh. Kỹ năng quản trị nhờ kết hợp sức mạnh công nghệ, máy móc, lao động bán lành nghề và nguyên liệu mới là bông để tạo ra sợi sản xuất hàng loạt, đã mang lại cho ông danh hiệu "Cha đẻ của hệ thống nhà máy công nghiệp hiện đại" thời CMCN lần 1. Năm 1771, Richard Arkwright xây dựng nhà máy sợi, dệt Cromford Mill tại Thung lũng Derwent, Derbyshire, Anh để tận dụng nguồn nước sông Derwent. Năm 1776-1777, ông xây dựng nhà máy sợi dệt thứ hai, lớn hơn tại đây. Từ đây "Hệ thống Arkwright" hay Thung lũng các nhà máy sợi, dệt Derwent, Anh với các tòa nhà công nghiệp kiểu mới và khu dân cư kèm theo đã dẫn đến việc hình thành mô hình Cộng đồng công nghiệp đầu tiên trong lịch sử nhân loại.
Vào năm 1785, David Dale (1739–1806, nhà sản xuất dệt may, thương gia và nhà từ thiện hàng đầu người Scotland) và Robert Owen (1771-1858, nhà sản xuất dệt may, nhà từ thiện, cải cách xã hội và duy tâm không tưởng) đã thiết lập một mô hình cộng đồng công nghiệp, gồm các nhà máy sợi, dệt; nhà ở công nhân và các công trình dịch vụ công cộng kèm theo tại New Lanark, một ngôi làng nhỏ thuộc tỉnh South Lanarkshire, Scotland.
Các nhà máy sợi, dệt tại đây hoạt động nhờ nguồn động lực từ bánh xe nước trên sông Clyde; tồn tại kéo dài đến tận năm 1968.
Khi xây dựng các nhà máy sợi dệt, người ta đã tiến hành xây dựng đồng thời nhà ở và các công trình dịch vụ công cộng cho người lao động và nhà quản lý, gồm 2500 người, trong đó có 500 trẻ em.
Vào thế kỷ 19, Cộng đồng công nghiệp sợi, dệt New Lanark, Scotland (cùng với Cộng động công nghiệp sợi, dệt Derwent, Anh) là một trong những Cộng đồng công nghiệp lớn nhất trên thế giới. Mô hình này sau đó đã lan rộng ra toàn thế giới trong thế kỷ 19 và 20.
Khác với mô hình mang tính thử nghiệm tai Cộng đồng công nghiệp Derwent, Anh, mô hình Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland đã được nhà tư tưởng, tiên phong trong việc đổi mới, là Robert Owen nâng lên thành tầm triết lý và lý thuyết để nhân rộng ra cả châu Âu và Hoa Kỳ.

Doanh nhân David Dale, người xây dựng Cộng đồng sợi, dệt New Lanark, Scotland.

Nhà tư tưởng Robert Owen, người xây dựng Cộng đồng sợi, dệt New Lanark, Scotland.

Mộ hình Cộng đồng công nghiệp sợi, dệt lan truyền sang Mỹ với Dự án tại New Harmony, Indiana , Hoa Kỳ, quy mô dân số trong Cộng đồng vào khoảng 500 -3000 người.
Mô hình Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland có một số nguyên tắc chính:
- Về công nghệ sản xuất: Ứng dụng động cơ nước thay thế sức người trong sản xuất sợi, dệt vải;
- Về giáo dục: Năm 1817, trường cho trẻ em được thành lập (từ 1 -10 tuổi). Trong trường không có sự trừng phạt, chỉ khuyến khích học tập và lòng tốt. Tại đây có 12 giáo viên dạy 194 em tại khối tiểu học và 7 giáo viên dạy 80 em khối nhà trẻ, mẫu giáo, được đánh giá là một tỷ lệ giáo viên/học sinh phù hợp với ngay cả tiêu chuẩn bây giờ;
- Cải thiện điều kiện sống của người lao động: Ngoài việc quy định ngày làm 8 giờ, xây dựng nhà ở, trường học, cơ sở tôn giáo, vườn cây, tại đây còn có cửa hàng của hợp tác xã dịch vụ, nơi người lao động có thể mua hàng hóa có chất lượng và là nơi giám sát việc bán rượu... Nguyên tắc này đã trở thành cơ sở cho việc định hình và phát triển hệ thống các cửa hàng hợp tác xã dịch vụ của Anh sau này.
Hệ thống kinh tế và xã hội trong mô hình Cộng đồng công nghiệp mà Robert Owen phát triển được coi là cấp tiến trong thời đại của ông, nhưng đã được chấp nhận rộng rãi trong xã hội hiện đại.
Cộng đồng công nghiệp New Lanark, South Lanarkshire, Scotland, Vương quốc Anh được UNESCO tôn vinh là Di sản văn hóa thế giới (năm 2001) với tiêu chí:
Tiêu chí (ii): Khi hệ thống nhà máy sản xuất sợi, dệt theo công nghệ mới của Richard Arkwright được đưa đến New Lanark đã xuất hiện nhu cầu rất lớn về nhà ở và các tiện nghi công cộng cho công nhân và người quản lý. Chính tại đây, David Dale và Robert Owen đã tạo ra một mô hình Cộng đồng công nghiệp, được lan rộng khắp thế giới trong thế kỷ 19 và 20.
Tiêu chí (iv): Tại Cộng đồng công nghiệp New Lanark, không chỉ có nhà ở cho công nhân được xây dựng và trạng bị tốt, mà còn có các công trình công cộng để cải thiện nhu cầu về tinh thần cũng như vật chất của người lao động.
Tiêu chí (vi): New Lanark đồng nghĩa với tên của Robert Owen và ý tưởng xã hội của ông trong các vấn đề như giáo dục tiến bộ, cải tiến công nghệ sản xuất, phương thức làm việc nhân đạo, hợp tác quốc tế và quy hoạch đô thị theo kiểu Thành phố vườn, đã có ảnh hưởng sâu sắc đến phát triển xã hội trong suốt thế kỷ 19 và cả sau này.

Một số địa điểm Di sản Thế giới tại Vương quốc Anh, được chồng lên bản đồ địa chất nền đơn giản; và vị trí của Di sản Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Phối cảnh tổng thể Di sản Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland
Khu vực Di sản có diện tích khoảng 146ha. Đến năm 2005 hầu hết các tòa nhà trong khu vực Di sản đã được được khôi phục lại. Tại đây hiện có khoảng 200 người sinh sống và là nơi đón khoảng 0,4 triệu du khách mỗi năm. Các hạng mục công trình chính trong Cộng đồng công nghiệp New Lanark gồm (trình bày theo trình tự của sơ đồ dưới đây):

Sơ độ vị trí các hạng mục công trình chính tại Di sản Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland
Cụm nhà ở cho người lao động và chủ doanh nghiệp
- Chung cư mang tên Braxfield Row (trong hình vẽ ký hiệu 1): Bao gồm 2 khối công trình, một khối cao 4- 5 tầng, và một khối cao cao 2 – 3 tầng. Hiện tại căn hộ vẫn còn đang sử dụng. Khối chung cư cao 2 – 3 tầng có căn hộ dạng thông tầng, gồm 5 phòng ngủ, phòng khách, phòng ăn, bếp, một phòng tắm, nhà vệ sinh, cầu thang nội bộ…và một vườn cây. Vào giữa thế kỷ 19, toàn bộ một gia đình có thế chỉ được bố trí trong một phòng đơn, trẻ em ngủ trên giường có bánh lăn, sử dụng chung khu vệ sinh, bếp…
- Chung cư Long Row (hình vẽ ký hiệu 2): Gồm một khối công trình cao 3 tầng, căn hộ dạng 3 phòng ngủ.
- Chung cư Broad Row (hình vẽ ký hiệu 3): Gồm hai khối công trình cao 5 tầng, nằm tại phía đối diện với bờ sông Clyde.
- Biệt thự Dale (Dales house, hình vẽ ký hiệu 4): Nhà của chủ doanh nghiệp David Dale; Công trình cao 2 tầng và một tầng áp mái.
- Biệt thự Manager (Managers houes, hình vẽ ký hiệu 5): Nhà của chủ doanh nghiệp Robert Owen, xây dựng năm 1790 – hiện được sử dụng như bảo tàng; Công trình cao 2 tầng và một tầng áp mái.

Phối cảnh chung cư Braxfield Row, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Chung cư Long Row, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Chung cư Broad Row bên phải, dọc theo Rosedale Street; bên trái là chung cư Long Row, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Sơ đồ mặt ;bằng căn hộ chung cư, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Mô hình nội thất căn hộ tại các chung cư, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Biệt thự của Robert Owen; Phía xa là biệt thự của chủ doanh nghiệp David Dale, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland
Cụm các phân xưởng sợi, dệt
Bao gồm 4 phân xưởng (hình vẽ ký hiệu 6,7,8,9), bố trí sát cạnh sông:
- Phân xưởng số 1 (No 1 Mill, hình vẽ ký hiệu 6): được xây dựng vào năm 1785 và bắt đầu hoạt động vào tháng 3 năm 1786. Công trình bị hỏa hoạn vào năm 1788, được xây dựng lại vào năm 1789. Năm 1802, phân xưởng này có tới 3 bánh xe động cơ nước (waterwheels), 6556 cọc sợi. Trong năm 1811, tại đây có 558 lao động, trong đó 408 phụ nữ. Năm 1945, hai tầng trên bị dỡ bỏ. Tòa nhà bị bỏ hoang và được trùng tu trở thành khách sạn vào năm 1998. Dãy kho hàng cao 1 và 2 tầng bên cạnh Phân xưởng 1, được xây dựng vào năm 1799-1818 hiện chuyển đổi thành căn hộ cho thuê.
- Phân xưởng số 2 (No 2 Mill, hình vẽ ký hiệu 7): được xây dựng năm 1788 – 1811, được mở rộng vào năm 1884 – 1885, có 3 bánh xe động cơ nước, sử dụng 486 lao động, trong đó có 283 phụ nữ. Công trình hiện sử dụng cho mục đích du lịch.
- Phân xưởng số 3 (No 3 Mill, hình vẽ ký hiệu 8): được xây dựng 1790-1792; là phân xưởng dệt - may. Công trình bị hỏa hoạn vào năm 1819, được xây dựng lại vào năm 1826- 1833. Năm 1811, tại đây có 398 lao động, trong đó có 286 phụ nữ. Hiện công trình được sử dụng cho mục đích du lịch. Kề liền có một trạm thủy điện cấp điện cho toàn bộ khu vực.
- Phân xưởng số 4 (No 4 Mill, hình vẽ ký hiệu 9): được xây dựng vào khoảng năm 1791-1793. Ban đầu được sử dụng như một nhà kho và nhà xưởng. Năm 1883, công trình bị hỏa hoạn và sau đó không được xây dựng lại. Tại vị trí của công trình, vào năm 1990, người ta phục hồi lại bánh xe nước.

Phối cảnh Phân xưởng số 1, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Mặt cắt Phân xưởng số 1, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Phối cảnh tổng thế Phân xưởng sợi dệt số 1, 2, 3 (Nhà hình chữ L), Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Bên trong phân xưởng sợi - Phân xưởng số 2, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Bánh xe nước, phần còn lại của Phân xưởng số 4, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland
Các hạng mục công trình khác:
- Kho bông và Phòng chuẩn bị (Cotton Stores and Perparation Rooms- hình vẽ ký hiệu 10): bố trí sát bờ sông, kề liền các phân xưởng sợi, dệt.
- Viện Nghiên cứu Mẫu quần áo (Institution for the Formation of Character – hình vẽ ký thiệu 11): được xây dựng vào năm 1816, cao 4 tầng; hiện được sử dụng cho mục đích du lịch và kinh doanh.
- Trường học (School - hình vẽ ký hiệu 12): được xây dựng vào năm 1817, cao 3 tầng, là một trong những ngôi trường đầu tiên cho con em người lao động ở Scotland. Công trình hiện trở thành bảo tàng.
- Xưởng cơ khí (Mechanics Workshop – hình vẽ ký hiệu 13): được xây dựng vào năm 1809, cao 3 tầng, là nơi sửa chữa, bảo hành các máy móc thiết bị của khu vực.
- Xưởng đúc sắt và đồng (Iron and Brass Foundry – hình vẽ ký hiệu 14) hoặc là phân xưởng nhuộm. Hiện tại sử dụng làm cửa hàng và trung tâm du khách.
- Trạm cung cấp ga (Gasworks – hình vẽ ký hiệu 15): được xây dựng vào năm 1851, có ống khói hình bát giác. Hiện công trình sử dụng làm cửa hàng.
- Cửa hàng và Lò bánh mỳ (Store and Bakehouse – hình vẽ ký hiệu 17): công trình cao 2 tầng, của hợp tác xã dịch vụ. Đây là nơi người lao động có thế mua các loại thực phẩm và đồ gia dụng với giá hợp lý. Thực phẩm tươi sống được lấy từ trang trại ở Bankhed, thuộc sở hữu của nhà máy và ngay tại các khu vườn trong Cộng đồng.
- Nhà mẫu giáo (Nursery Bulldings – hình vẽ ký hiệu 18): cao 4 tầng; ban đầu được sử dụng cho việc dạy nghề, sau trở thành nhà mẫu giáo. Khi các cháu chuyển sang học tiểu học, công trình trở thành nhà ở cho công nhân.
- Tòa nhà mới (New building – hình vẽ ký hiệu 19): được xây dựng vào năm 1789, cao 4 tầng. Công trình có chức năng là nơi sinh hoạt giải trí cho công nhân. Tầng thượng sử dụng cho mục đích tôn giáo gắn với một tháp chuông. Hiện nay, công trình được sử dụng như một bảo tàng và căn hộ cho thuê.
Ngoài ra tại đây còn có các hạng mục công trình như nhà thờ, đập chắn nước, kênh dẫn nước từ sông Clyde, nghĩa trang…

Phối cảnh Viện Nghiên cứu Thời trang, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Phối cảnh Trường học, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Nội thất phòng học bên trong Trường học tại Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Mặt đứng cửa hàng thuộc Hợp tác xã dịch vụ, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Nhà mẫu giáo; Phía xa là công trình New building (nơi sinh hoạt, nhà thờ) với tháp chuông trên mái, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Phối cảnh Xưởng cơ khí, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Phối cảnh Xưởng đúc sắt và đồng bên cạnh sông Clyde, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland

Kênh dẫn nước, Cộng đồng công nghiệp New Lanark, Scotland
Di sản Cộng đồng công nghiệp New Lanark, South Lanarkshire, Scotland, Vương quốc Anh với những nhà máy hoành tráng, khu nhà ở công nhân rộng rãi và được thiết kế tốt, học viện giáo dục và trường học trang nghiêm hiện vẫn tồn tại như những minh chứng cho Chủ nghĩa Nhân văn của Robert Owen. Mô hình Cộng đồng công nghiệp New Lanark đã truyền cảm hứng cho các nhà công nghiệp khác noi theo và đặt nền móng cho nghiên cứu của Ebenezer Howard (nhà quy hoạch đô thị người Anh, 1850-1928) trong việc tạo ra khái niệm và phong trào Thành phố Vườn (Garden City Movement).
Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/429
https://en.wikipedia.org/wiki/United_Kingdom
https://en.wikipedia.org/wiki/New_Lanark
http://www.newlanark.org/
http://www.aboutscotland.co.uk/water/clydenl.html
https://en.wikipedia.org/wiki/Robert_Owen
https://en.wikipedia.org/wiki/David_Dale
https://en.wikipedia.org/wiki/Ebenezer_Howard
https://en.wikipedia.org/wiki/Garden_city_movement
http://www.britainexpress.com/attractions.htm?attraction=1324
http://www.westlothian.org.uk/Linlithgow-Ac/files/newlanark/Store.htm
Xem video giới thiệu công trình tại đây
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Mỹ
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi
|