Thông tin chung:
Công trình: Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry (Tarnowskie Góry Lead-Silver-Zinc Mine and its Underground Water Management System)
Địa điểm: Tarnowskie Góry, Silesia, Ba Lan (N50 26 33.71 E18 51 4.42)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 1672,76 ha, vùng đệm; 2774,35ha
Năm thực hiện:
Giá trị: Di sản thế giới (2017; hạng mục i, ii, iv)
Ba Lan (Poland) là một quốc gia nằm ở Trung Âu có diện tích 312.696km2, dân số khoảng 38,4 triệu người (năm 2019). Ba Lan giáp với Biển Baltic, Lithuania và Núi lửa Kaliningrad của Nga ở phía bắc, Belarus và Ukraine ở phía đông, Slovakia và Séc ở phía nam, Đức ở phía tây. Thủ đô và thành phố lớn nhất của Ba Lan là Warsaw.
Lịch sử hoạt động của con người trên vùng đất Ba Lan đã có từ hàng ngàn năm. Trong suốt cuối Thời kỳ cổ đại, hoạt động này trở nên đa dạng với nhiều nền văn hóa của các bộ tộc khác nhau định cư trên vùng đồng bằng Bắc Trung Âu rộng lớn (North European Plain). Tuy nhiên, chính những người Polans (western) đã thống trị và đặt trên cho khu vực là Poland.
Nhà nước Ba Lan được thành lập vào năm 966.
Các Vương quốc Ba Lan (Kingdom of Poland, tồn tại năm 1025–1385) được thành lập vào năm 1025.
Vào năm 1385, Vương quốc Ba Lan và Đại Công quốc Litva tham gia vào một Liên minh mang tên Krewo (Union of Krewo, tồn tại 1385–1569).
Vào năm 1569, Liên minh Krewo chuyển đổi thành Liên minh Lublin (Union of Lublin). Liên minh này một trong những liên minh có quy mô diện tích hơn 1.000.000 km2 và dân số lớn hàng đầu châu Âu vào thế kỷ 16 và 17.
Thời hoàng kim của Ba Lan (Polish Golden Age) qua đi, đất nước này bị chia cắt bởi các quốc gia láng giềng vào cuối thế kỷ 18, và giành lại độc lập vào năm 1918 với Hiệp ước Versailles (Treaty of Versailles).
Sau một loạt các cuộc xung đột lãnh thổ, Ba Lan đa sắc tộc dần khôi phục vị thế và trở thành một nhân tố quan trọng trong chính trường châu Âu.
Năm 1939, Chiến tranh thế giới thứ hai bắt đầu với cuộc xâm lược Ba Lan của người Đức.
Khoảng 6 triệu công dân Ba Lan, trong đó có 3 triệu người gốc Do Thái đã chết trong chiến tranh.
Sau thời gian dài của thời kỳ Chiến tranh lạnh toàn cầu (Cold War, năm 1947- 1991), năm 1989, nước Cộng hoà Ba Lan được thành lập.
Ba Lan ngày nay được chia thành 16 tỉnh hành chính.
Bản đồ Ba Lan và vị trí tỉnh Silesia (nam Ba Lan)
Tarnowskie Góry là một thành phố quy mô khoảng 6 vạn người tại tỉnh Silesia, miền Nam Ba Lan.
Tarnowskie Góry có nguồn gốc từ Tarnowice, tên của một ngôi làng địa phương và từ Góry trong tiếng Ba Lan có nghĩa là "mỏ".
Sông Oder (Odra) chạy dọc theo khu vực Silesia, chia thành Hạ và Thượng Silesia (Lower Silesia và Upper Silesia). Khu vực này giàu khoáng sản và tài nguyên thiên nhiên, là địa điểm hình thành một số khu vực công nghiệp quan trọng.
Tarnowskie Góry nằm tại Thượng Silesia, là một trong khu vực khai mỏ chính của khu vực Trung Âu, đóng góp đáng kể cho sản xuất chì, bạc và kẽm toàn cầu.
Lịch sử của thành phố là lịch sử có liên quan đến việc khai thác quặng bạc, chì và sau đó là kẽm. Theo truyền thuyết, mỏ quặng đầu tiên được phát hiện vào năm 1490.
Năm 1526, quặng được khai thác, cùng với đó là hình thành một thành phố mỏ gắn với thương mại và thủ công.
Vào thế kỷ 16, Tarnowskie Góry đã trở thành trung tâm khai thác quặng lớn nhất ở Thượng Silesia (Upper Silesia) và của châu Âu.
Năm 1742, mở thêm mỏ và xưởng đúc bạc và chì của Hoàng gia có tên là "Frederyk".
Năm 1788, vào thời điểm bắt đầu cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ nhất, tại đây đã lắp đặt động cơ hơi nước (một trong những động cơ hơi nước đầu tiên ở lục địa châu Âu, nhập khẩu từ Anh), để bơm nước ra từ các hầm mỏ.
Trong thế kỷ 19, tại khu mỏ đã diễn ra sự bùng nổ tăng trưởng và thịnh vượng.
Một lượng lớn chì được sản xuất tại mỏ Tarnowskie Góry được xuất khẩu tới các nước châu Âu và châu Mỹ. Tarnowskie Góry là nơi dẫn đầu, thúc đẩy sự phục hồi việc khai thác, chế biện quặng bạc, sau đó là kẽm, góp phần vào sự phát triển kinh tế châu Âu và xuất khẩu sang cả Trung Quốc. Các động cơ hơi nước sau khi nhập khẩu đã được nghiên cứu và sau đó tạo thành công nghệ nguồn cho ngành công nghiệp sản xuất động cơ hơi nước tại Ba Lan.
Vào năm 1803, một trong những trường dạy khai mỏ đầu tiên trên thế giới đã được thành lập tại đây. Xuất hiện nhiều nhà máy, xí nghiệp mới gắn với sản phẩm bạc, chì, kẽm và công nghiệp tiêu dùng phục vụ cho dân cư trong khu vực: xưởng đúc thép; nhà máy giấy, nhà in, nhà máy bia, nhà máy xà phòng và nhà máy sản xuất khí tự nhiên. Trong thời gian này, quảng trường của thị trấn và đường phố chính đã được lát đá; hệ thống đèn chiếu sáng bằng khí đốt và hệ thống thoát nước được lắp đặt. Tại đây cũng đã hình thành các tổ chức công đoàn, tổ chức bảo hiểm cho các thợ mỏ cho toàn vùng Upper Silesia với hơn 17 ngàn thành viên.
Năm 1857, xây dựng tuyến đường sắt đầu tiên nối thị trấn với bên ngoài, mở đầu cho việc hình thành hệ thống đường sắt ở Ba Lan…
Vào đầu thế kỷ 20, nguồn quặng đã cạn kiệt và việc khai thác quặng đã kết thúc.
Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry tại tỉnh Silesia, Ba Lan sở hữu một hệ thống quản lý nước dưới đất hoành tráng phản ánh sự phát triển tài tình trong 300 năm của kỹ thuật thủy lợi.
Hệ thống khai thác và quản lý nước tại đây được xây dựng trên địa hình bằng phẳng của một cao nguyên có độ cao từ 270-300 m so với mực nước biển; Chênh lệch giữa điểm cao nhất và điểm thấp nhất nhỏ hơn 50m.
Điều này không bình thường ở chỗ hầu hết các mỏ kim loại châu Âu đều nằm ở địa hình đồi núi, thuận tiện hơn cho việc tiêu thoát nước.
Do địa hình bằng phẳng, Hệ thống ngầm tại Tarnowskie Góry đã phải tiếp nhận lượng nước chảy vào gấp ba lần so với các mỏ kim loại lớn khác của châu Âu vào thời điểm đó. Để phục vụ cho việc tiêu nước của một lưu vực rộng lớn, tại đây phải xây dựng hơn 50 km đường hầm thoát nước chính, 150 km đường thoát nước phụ và đường nhánh để thu gom nước tại các khu vực khai thác.
Mối quan hệ tích hợp và cộng sinh giữa khai thác khoáng sản, khử nước mỏ và cung cấp nước, được phát triển một cách sáng tạo khiến khu mỏ Tarnowskie Góry trở nên đặc biệt.
Sơ đồ trục lò gắn với thiết bị vận chuyển quặng, người trong công nghiệp khai khoáng được sử dụng tại Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm Tarnowskie Góry tại tỉnh Silesia, Ba Lan
Tranh vẽ Mỏ hoàng gia "Fryderyk" (Friedrich) khoảng năm 1860-1870, tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Ngày nay, Tarnowskie Góry là một trung tâm công nghiệp, văn hóa, giáo dục và công nghệ; địa điểm du lịch.
Đây hiện là nơi lưu giữ toàn bộ hầm mỏ với các đường hầm, trục lò và các công trình của hệ thống quản lý nước.
Hầu hết các hiện vật đều nằm dưới lòng đất, phần trên mặt đất chỉ thể hiện lối xuống mỏ và các đống phế thải, cũng như những tàn tích của tram bơm bằng động cơ hơi nước thế kỷ 19.
Các tàn tích mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm, nằm dưới mặt đất và trên bề mặt là minh chứng cho những nỗ lực liên tục trong 3 thế kỷ khai thác tài nguyên của doanh nghiệp mỏ cung cấp cho ngành công nghiệp.
Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, tỉnh Silesia, Ba Lan được UNESCO tồn vinh là Di sản thế giới (năm 2017) với các tiêu chí:
Tiêu chí (i): Hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry là một tuyệt tác về tài năng sáng tạo và ứng dụng kỹ thuật xuất sắc của con người; đại diện cho một kiệt tác về kỹ thuật thủy lực ngầm dưới lòng đất từ giữa thế kỷ 16 – 19; hệ thống ngầm rộng lớn của khu vực thể hiện đỉnh cao kỹ thuật của châu Âu trong việc sử dụng động cơ hơi nước biến sự hiện diện không mong muốn của nước ngầm trong mỏ thành một cơ hội cung cấp nước công cộng cho các thị trấn và ngành công nghiệp.
Tiêu chí (ii): Hệ thống quản lý nước thể hiện sự giao lưu đặc biệt về công nghệ, ý tưởng và chuyên môn trong kỹ thuật khai thác hầm lò và cung cấp nước công cộng giữa các trung tâm công nghiệp và khai thác hàng đầu ở Sachsen (Đức), Bohemia(Séc), Hungary, Anh và Ba Lan.
Điều này đã dẫn đến việc hình thành một công nghệ về mạng lưới thoát nước mỏ khả thi dựa trên dòng chảy theo trọng lực, cùng với một hệ thống bơm nước tích hợp giúp phân phối lại nước sạch và nước công nghiệp cho toàn bộ khu vực.
Thành tựu kỹ thuật này, được hỗ trợ bởi các thuộc tính tự nhiên đặc biệt của khu vực, đã tạo ra một điểm nút về chuyên môn công nghiệp ở Silesia, Ba Lan. Hệ thống này vẫn hoạt động giống như thiết kế ban đầu, cung cấp nước sinh hoạt cho cư dân của thị trấn Tarnowskie Góry; một hệ thống được tạo ra cách đây hơn hai trăm năm song vẫn được coi là phát triển bền vững theo quan điểm ngày nay.
Tiêu chí (iv): Khu vực Di sản là một ví dụ nổi bật về một tổ hợp kỹ thuật về khai thác kim loại và quản lý nước, được thể hiện bởi sản lượng chì và kẽm đáng kể, đáp ứng nhu cầu về luyện kim và xây dựng vào thời điểm đó; hệ thống tiêu nước và cấp nước đáp ứng nhu cầu của một khu vực đô thị hóa và công nghiệp hóa nhất ở Ba Lan và là một trong những khu vực công nghiệp lớn nhất ở Châu Âu.
Sơ đồ phạm vi Khu vực Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, tỉnh Silesia, Ba Lan; Vị trí của 8 địa điểm chính trong Khu vực Di sản
Di sản bao gồm 8 địa điểm:
Khu ngầm dưới đất - A1
Khu ngầm dưới đất (Underground) là toàn bộ Di sản với diện tích khoảng 1672,76 ha, chứa 7 khu vực di sản (ký hiệu từ A2- A8), bao gồm hệ thống hầm mỏ, hệ thống thoát nước và các công trình có liên quan trên bề mặt đất.
Khu vực A1 gần như nằm trong giới hạn bởi hai con sông: Sông Stola tại phía Đông và Bắc; Sông Drama tại phía Nam, gồm hai hệ thống chính:
- Hệ thống đường hầm, mương và cửa xả God Help (God Help Adit), phía Bắc mỏ Friedrich, đổ nước vào sông Stola. Các đường hầm tiêu nước chính được hình thành từ năm 1785- 1807, kéo dài hơn 3km; Hệ thống đường cống ngầm, mương thu nước trong mỏ đạt chiều dài tổng cộng 50km; Ban đầu hệ thống máy bơm chạy bằng sức ngựa, sau này do độ sâu khai thác quặng đến 30 -50m, được thay thế bằng các động cơ hơi nước nhập khẩu từ Anh. Tại đây có trục lò God Help, được hoàn thành vào năm 1832, là trục sâu nhất đến 67m. Trục lò có vai trò là không gian bố trí các thiết bị (tời) vận chuyển người, quặng và lưu thông không khí cho hầm lò.
Trục lò God Help, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Một số hình ảnh hầm lò bên trong mỏ, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
- Hệ thống đường hầm và cửa xả phía Nam mỏ Friedrich, đổ nước vào sông Drama, được xây dựng từ năm 1821- 1834 và là hệ thống sâu nhất của mỏ. Các trục tiêu nước có chiều dài đến 17km, bao gồm các trục thẳng đứng và các tuyến mương ngầm kết nối theo phương ngang. Hiện tại đây đã hình thành một tuyến du lịch ngầm Black Trout Adit dài đến 600m, nằm cách mặt đất 20-30m, trong đó có đoạn đi bằng thuyền dài đến 270m. Tuyến du lịch này vào thông qua 2 trục lò: Ewa, sâu 20m, xây dựng năm 1826 và Sylwester, sâu 30m, xây dựng vào năm 1828. Đường hầm du lịch rộng 1,2m – 2,5m,.cao đến 4m, độ sâu nước từ 0,7 – 1m.
Gần tuyến du lịch Black Trout Adit là Bảo tàng lịch sử mỏ (Historic-Silver-Mine-and-museum) Tarnowskie Góry. Bên ngoài bảo tàng là nơi trưng bày các động cơ hơi nước ngoài trời với tuyến đường sắt khổ hẹp.
Bảo tàng lịch sử mỏ Tarnowskie Góry, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Phòng lưu giữ máy bơm hơi nước trong Bảo tàng lịch sử mỏ Tarnowskie Góry., Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Tuyến du lịch Black Trout Adit, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Cửa vào trục lò Ewa, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Cửa vào trục lò Sylwester, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Tuyến mương tiêu nước trong mỏ - Tuyến du lịch Black Trout Adit, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu điểm xả và mương tiêu nước tại mỏ Friedrich – A2
Khu vực điểm xả và mương tiêu nước tại mỏ Friedrich (Friedrich Mine adit portal and Ditch) nằm tại phía Tây Khu Di sản.
Nước từ mỏ Friedrich được bơm qua trạm bơm với công suất 50.000 m3/ngày để xả vào một tyến mương.
Mương được đào vào năm 1821, chảy song song với sông trong khoảng 1,4 km trước khi đổ vào sông Drama.
Cửa xả được xây dựng bằng đá vôi và đá cẩm thạch theo phong cách kiến trúc Tân cổ điển, được khai trương vào năm 1821. Trên vòm cổng có một biểu tượng hai búa đặt chéo, tượng trưng cho khai thác mỏ.
Cửa xả và mương tiêu nước tại mỏ Friedrich, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu điểm xả và mương tiêu nước tại mỏ God Help - A3
Khu vực điểm xả và mương tiêu nước tại mỏ God Help (God Help adit portal and Ditch) nằm tại phía Bắc của Khu Di sản.
Nước từ mỏ được bơm qua trạm bơm chạy bằng động cơ hơi nước, xả vào tuyến mương dài 500m, đổ vào sông Stola. Mương và cửa xả được xây dựng vào năm 1652, mở rộng vào năm 1785.
Cửa xả và mương tiêu nước mỏ God Help, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Hệ thống cấp nước Adolph shaft - A4
Hệ thống cấp nước Adolph shaft (Adolph shaft waterworks) nằm tại phía Nam của Khu Di sản, được xây dựng vào những năm 1884, để bơm nước từ hầm mỏ Friedrich cấp cho Khu công nghiệp Upper Silesian (cách phía Nam Tarnowskie Góry 24km).
Hệ thống gồm công trình đầu mối trạm bơm mang tên "Staszic", "Maszynowy" và đường ống. Ngoài ra có có một nhà nồi hơi và tuyến đường sắt chở than.
Hệ thống cấp nước Adolph shaft, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Hai công trình trạm bơm đầu mối, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu cảnh quan mỏ - A5
Khu cảnh quan mỏ (Mining Landscape) nằm tại phía Tây của Khu vực A.4, bao gồm trục lò, các gò phế thải tạo thành địa hình cảnh quan khai thác mỏ, là tàn tích của quá trình khai thác quặng bạc và chì trong thế kỷ 16, và sau đó là khai thác đá vào thế kỷ 19.
Khu vực cảnh quan tàn tích mỏ, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu Silver Moutain và Washing Tip - A6
Khu Silver Moutain và Washing Tip (Silver Moutain and Washing Tip) nằm tại phần cuối phía Nam của Khu Di sản. Đây là tàn tích khai thác quặng chì và bạc quy mô lớn vào cuối thế kỷ 15, 16, tiếp đó là khai thác kẽm.
Các đống phế thải sau quá trình tuyển quặng cao đến 17m tại đây cho thấy quy mô hoạt động lớn của mỏ. Nhà máy xử lý quặng đóng cửa vào đầu những năm 1900.
Cảnh quan các gò đống phế thải sau tinh luyện quặng, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu khai thác đầu tiên của mỏ Friedrich - A7
Khu khai thác đầu tiên của mỏ Friedrich (Original Site of Friedrich Mine) nằm tại phía Đông của Khu Di sản. Đây được cho là vị trí ban đầu của mỏ Friedrich, thời điểm được nhà nước tập trung khai thác vào đầu thế kỷ 18- 19. Khu vực gồm: i) Hầm mỏ Rudolphine; ii) Abraham Machineshaft, nơi có những động cơ hơi nước Anh đầu tiên nhập khẩu (vào năm 1788 – hiện không còn tồn tại); iii) Hầm mỏ Heinitz, nơi có động cơ hơi nước nhập khẩu của Anh (hiện không tồn tại); iv) Hầm mỏ Kunst, nơi có một động cơ chạy bằng sức ngựa (1785); v) Hầm mỏ Antonia và Erdmann; vi) Hệ thống các mương tiêu nước.
Tàn tích của vị trí khai thác đầu tiên của mỏ Friedrich, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Khu công viên Municipal - A8
Khu công viên Municipal (Municipal Park) nằm tại trung tâm của Khu Di sản, có diện tích khoảng 22ha.
Khu công viên được thành lập vào năm 1903, bằng cách sắp xếp lại và làm đẹp một khu vực đặc trưng bởi đống (hummock), gò và hố phế thải. Một hồ nhân tạo được tạo ra gắn với hệ thống cây xanh. Các gò đất chính trở thành các cột mốc định vị cảnh quan. Trên đó có các công trình nghỉ ngơi, giải trí.
Khu công viên thành phố mỏ, Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Ba Lan
Di sản Mỏ chì, bạc, kẽm và hệ thống quản lý nước ngầm tại Tarnowskie Góry, Silesia, Ba Lan là một trong những mạng lưới thoát nước mỏ lớn nhất, được bảo quản tốt nhất và dễ tiếp cận nhất trên thế giới. Nơi đây trở thành bảo tàng ngoài trời, trong lòng đất. Di sản là nơi du khách có thể thu thập được các kiến thức về phương pháp khai thác bạc, chì và kẽm, cũng như hệ thống thoát nước ngầm.
Di sản là một trong 850 điểm Di sản công nghiệp tại châu Âu trên Tuyến đường di sản công nghiệp châu Âu – ERIH (European Route of Industrial Heritage)
Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
https://whc.unesco.org/en/list/1539
https://en.wikipedia.org/wiki/Poland
https://en.wikipedia.org/wiki/Tarnowskie_G%C3%B3ry
https://en.wikipedia.org/wiki/Historic_Silver_Mine_in_Tarnowskie_G%C3%B3ry
https://pl.wikipedia.org/wiki/Tarnowskie_G%C3%B3ry
https://pl.wikipedia.org/wiki/Kopalnia_rud_o%C5%82owiu,_srebra_i_cynku_wraz_z_systemem
_gospodarowania_wodami_podziemnymi_w_Tarnowskich_G%C3%B3rach
https://www.worldheritagesite.org/list/Tarnowskie+G%C3%B3ry+Lead-Silver+Mine
https://www.polska.pl/tourism/unesco-sites/tarnowskie-gory-lead-silver-zinc-mine/
https://pl.wikipedia.org/wiki/Park_Miejski_w_Tarnowskich_G%C3%B3rach
https://en.wikipedia.org/wiki/European_Route_of_Industrial_Heritage
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Mỹ
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi |