Thông tin chung: 
Công trình: Thành phố Potosi (City of Potosi)
Địa điểm: Tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia (S19 35 0.996 W65 45 11.016)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích Di sản 2211ha
Năm hình thành:
Giá trị: Di sản thế giới (1987; hạng mục ii, iv, vi) 

Bolivia là một quốc gia không giáp biển, nằm tại phía Tây trung tâm của Nam Mỹ, Bắc và Đông giáp Brazil, phía Nam giáp Paraguay và Argentina, phía Tây Nam giáp Chile, phía Tây Bắc giáp Peru.  
Bolivia có diện tích 1.098.581 km2, một phần ba diện tích là dãy núi Andes; Dân số khoảng 11,4 triệu người (năm 2015); Thủ đô là thành phố Sucre. 
Xưa kia, vùng Andes của Bolivia là một phần của Đế chế Inca, các vùng đất thấp phía Bắc và phía Đông là nơi sinh sống của các bộ lạc độc lập. Thực dân Tây Ban Nha xâm lược và nắm quyền kiểm soát khu vực này vào thế kỷ 16. Tây Ban Nha xây dựng đế chế của mình dựa phần lớn trên cơ sở khai thác và tinh luyện bạc có xuất xứ từ các mỏ bạc của Bolivia. 
Bolivia giành được độc lập vào năm 1825. Tên "Bolivia" được chọn cho quốc gia là để vinh danh nhà cách mạng Simón Bolívar (người Venezuela, 24/7/1783- 17/2/1830, lãnh đạo các phong trào giành độc lập tại Nam Mỹ đầu thế kỷ 19), người đã góp công dẫn dắt đất nước này thoát khỏi ánh thống trị của thực dân Tây Ban Nha. 
Ngôn ngữ chính thức là Tây Ban Nha (tại đây có đến 36 ngôn ngữ bản địa, phổ biến nhất là Guarani,  Aymara và Quechua). 
Bolivia ngày nay được chia thành 9 vùng (tiểu bang).


Bản đồ Bolivia và vị trí của thành phố Potosi, miền Nam Bolivia

Potosi là một thành phố, thủ phủ của tỉnh Tomás Frias và của vùng Potosi (là một trong 9 vùng của Bolivia). Thành phố có diện tích khoảng 118,218km2, dân số 241 ngàn người (năm 2012). 
Potosi là một trong những thành phố cao nhất thế giới, tại độ cao 4.090m, nằm dưới chân núi Cerro Rico, còn được gọi là núi Bạcvới độ cao 4800m. 

Ban đầu, đây chỉ là một khu dân cư nhỏ, nằm biệt lập trong dãy núi Andes. Năm 1545, thị trấn được thành lập, trở thành một cộng đồng dân cư sôi động khi phát hiện các vỉa bạc lớn nhất thế giới tại Cerro de Potosi, phía Nam của thị trấn.
Từ đây, khu vực này trở thành một trong những phức hợp công nghiệp khai thác quặng bạc dựa trên các động cơ thủy lực lớn nhất thế giới. 
Quặng bạc tại đây được khai thác, tinh luyện, đúc thành thỏi và chuyển bằng lừa ra cảng biển Lima, Callao (Peru) và Panama, sau đó vận chuyển bằng tàu biển (một thuyền buồm có thể vận chuyển được 2 triệu thỏi bạc), còn gọi là các Hạm đội kho báu Tây Ban Nha (Spanish Treasure Fleet), về thành phố cảng Seville ở miền Nam Tây Ban Nha. 
Đến thế kỷ 17, ở Potosi có đến 160 ngàn lao động bản địa cùng với 13,5 ngàn người Ấn Độ làm việc trong các  mỏ. Việc khai thác bạc kéo dài đến thế kỷ 19.

Trong giai đoạn liên quan đến Dòng chảy của kho báu Tây Ban Nha (Flow of Spanish Treasure) kéo dài 300 năm, có 4 tỷ thỏi bạc (peso), mỗi thỏi bạc nặng 25 gram, được sản xuất, tương đương với khoảng 527 tỷ USD, thời giá 5/2015; Trong 4 tỷ thỏi bạc, 2,5 tỷ đã được chuyển đến châu Âu, còn lại đến châu Á và châu Phi. Đây là nguồn tài chính cho nhập khẩu và chi phí quân sự. Thu nhập của vương quốc Tây Ban Nha từ tất cả các nguồn là khoảng 2,5 triệu peso vào năm 1550, 14 triệu trong thập kỷ 1590, khoảng 15 triệu vào năm 1760 và 30 triệu vào năm 1780…

Ngày ngay, toàn bộ dây chuyền sản xuất công nghiệp tại các khu mỏ đã được bảo tồn cũng như quy hoạch thị trấn, công trình kiến trúc gắn với bối cảnh xã hội giữa tầng lớp thực dân người Tây Ban Nha và người lao động. 




Khu dân cư và khu mỏ bạc Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Sơ đồ tuyến vận tải bạc từ Potosi qua cảng tại Lima và Callao, Peru đến cảng Seville, Tây Ban Nha. Tuyến đường thuyền buồm Tây Ban Nha (màu trắng) xuyên Đại Tây Dương bắt đầu vào năm 1492, xuyên Thái Bình Dương bắt đầu từ năm 1565. Tuyến đường thuyền buồm Bồ Đào Nha (màu xanh), hoạt động 1498-1640. 

Thành phố Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 1987) với các tiêu chí: 

Tiêu chí (ii): Các thị trấn cổ ("Imperial City" ) của Potosi, sau chuyến thăm vào năm 1572 của Francisco de Toledo (Phó vương Peru/ Viceroyalty of Peru, 1515- 1582; Quan cai trị của thực dân Tây Ban Nha tại Châu Mỹ từ thế kỷ 16- 18), đã gây ảnh hưởng đối với sự phát triển của kiến trúc và nghệ thuật hoành tráng ở khu vực trung tâm dãy núi Andes qua việc giao lưu các hình thức kiến trúc nghệ thuật phong cách Baroque với kiến trúc nghệ thuật bản địa. 

Tiêu chí (iv): Potosi là một ví dụ tuyệt hảo của một mỏ bạc lớn trong thời bấy giờ. Các cơ sở hạ tầng công nghiệp bao gồm 22 hồ chứa nước (Lagunas) tạo nguồn động lực để kích hoạt 140 trạm xay quặng bạc. Quặng sau đó được tinh luyện bằng thủy ngân trong các lò nung bằng gạch chịu lửa. Sau đó được đúc thành thỏi với dấu kho bạc Hoàng gia (Royal Mint). Các cơ sở trong chuỗi sản xuất, cơ sở đúc thỏi bạc Hoàng gia (được xây dựng lại vào năm 1759), cùng với các đập, cống dẫn nước, các cơ sở đào quặng, lò nung được bảo tồn. Tại đây vẫn còn lưu giữ được các di tích tiêu biểu của bối cảnh xã hội thuộc địa với khu vực dành cho người Tây Ban Nha và khu vực rất nghèo của người bản địa được ngăn cách bởi một con sông nhân tạo. 

Tiêu chí (vi): Potosi là một địa điểm gắn bó trực tiếp và hữu hình với một sự kiện có ý nghĩa phổ quát nổi bật: Sự thay đổi kinh tế trong thế kỷ 16 nhờ Dòng chảy của kho báu Tây Ban Nha (Flow of Spanish Treasure) bắt nguồn từ việc nhập khẩu kim loại bạc quy mô lớn tại khu vực Seville, Tây Ban Nha.


Sơ đồ phạm vi khu vực Di sản thành phố Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia

Các hạng mục công trình tiêu biểu trong khu vực Di sản: 

Mỏ bạc núi Cerro Rico  

Mỏ bạc Cerro Rico (Cerro Rico de Potosi; Cerro Rico theo tiếng Tây Ban Nha là núi bạc, núi giàu có) là một trong những mỏ bạc lớn nhất thế giới, được khai thác từ thế kỷ 16. Các vỉa quặng mỏ nằm từ đỉnh núi tới độ sâu 1150m.
Cao điểm khai thác vào thế kỷ 16 và 17, với tỷ lệ bạc trong quặng đến 40%.
Trong nửa sau của thế kỷ 16, khối lượng bạc sản xuất tại đây chiếm đến 60% lượng bạc sản xuất trên thế giới.
Đến thế kỷ 19, mỏ cạn kiệt, việc khai thác thu hẹp.
Hiện tại đây vẫn còn khai thác dạng tận thu với công suất khoảng 60 ngàn tấn (năm 1996). 
Vào những năm trước đây, khu mỏ còn được gọi là “núi ăn đàn ông” do số lượng công nhân chết vì điều kiện lao động khắc nghiệt, vì bệnh phổi do bụi silic khi khai thác quặng và ngộ độc thủy ngân trong quá trình tinh chế bạc. Tuổi thọ trung bình của công nhân 40 tuối. 




Tàn tích mỏ bạc Cerro Rico, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Ngày nay mỏ bạc Cerro Rico chỉ còn hoạt động theo dạng tận thu 

Thành phố Potosi dưới chân núi Cerro Rico  

Ngày nay, ngoài các di tích của các hoạt động khai thác bạc, bao gồm các mỏ (trong tổng số 5000 mỏ theo dạng hầm lò và moong), đập kiểm soát nước, cống dẫn nước và các trạm nghiền quặng và lò nung, tại đây còn lưu giữ các di tích của thành phố Potosi thời thuộc địa, trong đó có 22 nhà thờ, tu viện, dinh thự theo phong cách kiến trúc "Andean Baroque" (còn được gọi là Barroco Andino hay Baroque- Mestizo, một phong trào nghệ thuật xuất hiện ở Peru và Bolivia thuộc địa từ năm 1680 - 1780, được hình thành bởi những người gốc Tây Ban Nha và thợ thủ công địa phương) kết hợp với ảnh hưởng của kiến trúc bản địa. 
Sự sáng tạo kiến trúc này phản ánh đời sống xã hội và tôn giáo phong phú, có ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển của kiến trúc và nghệ thuật hoành tráng tại khu vực trung tâm dãy núi  Andes.  


Sơ đồ thành phố Potosi dưới chân núi Cerro Rico, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia




Đường phố trong thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia

Nhà thờ San Lorenzo
Nhà thờ San Lorenzo (San Lorenzo Church, trong hình vẽ, địa điểm xây dựng ký hiệu 13) là một trong những nhà thờ được xây dựng đầu tiên trong thành phố vào năm 1548.
Nhà thờ hiện nay là nhà thờ được tu sửa vào thế kỷ 18 với kiểu kiến trúc mái vòm, trang trí theo phong cách Andean Baroque theo 4 dạng cơ bản: i) Họa tiết thực vật, động vật; ii) Họa tiết mặt nạ...; iii) Họa tiết mặt trời, mặt trăng, núi..; iv) Họa tiết kiểu Phục hưng với các yếu tố Kito giáo.


Nhà thờ San Lorenzo, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Trang trí bên trên lối vào nhà thờ San Lorenzo, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia

Nhà thờ Our Lady of Peace
Nhà thờ Our Lady of Peace (Cathedral Basilica of Our Lady of Peace - địa điểm ký hiệu 11), còn gọi là Nhà thờ Potosí, là một nhà thờ nhỏ xây dựng vào năm 1808- 1836, trên nền một nhà thờ cũ bị sụp đổ vào năm 1807, phỏng theo phong cách kiến trúc Andean Baroque của các nhà thờ xây dựng trước đó.


Nhà thờ Our Lady of Peace, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia

Cơ sở đúc tiền quốc gia
Cơ sở đúc tiền quốc gia (National Mint of Bolivia/ Mint Potosi) nằm tại Cung điện Hoàng gia (Royal Palaces) tại quảng trường Regozijo (Plaza del Regozijo), được xây dựng vào năm 1572-1574.
Công trình là một tổ hợp các dãy nhà cao 2 tầng bao quanh các sân trong. Một số dãy nhà có mái dốc lớp ngói, một số có mái dạng vòm. Sau đó nhà máy bị bỏ hoang. Vào năm 1933, công trình trở thành trụ sở, nhà ở.
Ngày nay, Cơ sở đúc tiền quốc gia trở thành bảo tàng (Casa de la Moneda - địa điểm ký hiệu 27). 


Mặt bằng Xưởng đúc tiền, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Phối cảnh Xưởng đúc tiền, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Một mặt đứng của Xưởng đúc tiền, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Phối cảnh sân trong Xưởng đúc tiền, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Ngày nay Xưởng đúc tiền trở thành Bảo tàng nơi trưng bày lịch sử khai mỏ tại Potosi, Bolivia


Một đồng xu được đúc tại Xưởng đúc tiền Potosi (Mint of Potosí) vào năm 1768

Tu viện Santa Teresa
Tu viện Santa Teresa (Santa Teresa Convent - địa điểm ký hiệu 28)  được thành lập năm 1685 và là nơi sinh sống của một cộng đồng nhỏ các nữ tu dòng Camelo.
Công trình hiện được khôi phục và chuyển đổi một phần thành bảo tàng (Santa Teresa Convent Museum), được đánh giá là một trong những bảo tàng nghệ thuật hàng đầu tại khu vực châu Mỹ Latinh.  


Phối cảnh sân trong tu viện Santa Teresa, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Ngày nay công trình tu viện Santa Teresa trở thành Bảo tàng lịch sử nghệ thuật Potosi

Tu viện San Francisco
Tu viện San Francisco (Convento de San Francisco – địa điểm ký hiệu 29) được thành lập năm 1547, là tu viện lâu đời nhất Bolivia.
Công trình bị phá hủy vào năm 1707 và xây dựng lại trong 19 năm tiếp theo.
Tu viện hiện trở thành bảo tàng (Museo y Convento de San Francisco). Đây là nơi lưu giữ, giới thiệu bộ sưu tập nghệ thuật tôn giáo tại Potosi, các sự tích tôn giáo.


Phối cảnh tu viện San Francisco, thị trấn cổ Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia


Tu viện San Francisco trở thành Bảo tàng Nghệ thuật tôn giáo - hình ảnh bên trong một hầm mộ

Di sản Thành phố Potosi, tỉnh Tomás Frias, vùng Potosi, Bolivia với các công trình khai mỏ và tinh luyện bạc, thành phố với các đường phố, quảng trường, tòa nhà dân sự, tôn giáo là minh chứng điển hình cho lịch sử thuộc địa và khai thác mỏ ở châu Mỹ. 

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD 
Nguồn:  
http://whc.unesco.org/en/list/420 
https://en.wikipedia.org/wiki/Bolivia 
https://en.wikipedia.org/wiki/Potos%C3%AD 
https://es.wikipedia.org/wiki/Cerro_Rico 
https://en.wikipedia.org/wiki/Spanish_treasure_fleet
https://en.wikipedia.org/wiki/National_Mint_of_Bolivia 

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi