Thông tin chung:
Công trình: Đô thị cổ Sarazm (Proto-urban Site of Sarazm)
Địa điểm: Panjakent, Sughd, Tajikistan (N39 30 28.4 E67 27 31.4)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích 15,93ha; vùng đệm 141,9ha
Năm hình thành: Thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ 3 trước Công nguyên.
Giá trị: Di sản thế giới (2010; hạng mục ii, iii)
Tajikistan là một quốc gia Hồi giáo nằm tại tại Trung Á, giáp với Afghanistan về phía Nam, Uzbekistan về phía Tây, Kyrgyz ở phía Bắc và Trung Hoa về phía Đông; thủ đô là thành phố Dushanbe.
Tajikistan có diện tích 143.100 km2, dân số khoảng 8 triệu người (2013) với phần lớn thuộc dân tộc Tajik; núi chiếm 80% diện tích, không có biển.
Ngôn ngữ chính thức: Tajik; Tôn giáo: 97,8% là người theo Hồi giáo.
Tajikistan là vùng đất của nhiều nền văn hóa Cổ đại, Tiếp sau được cai trị bởi những người thuộc các tôn giáo và nền văn hóa khác nhau: Nền văn minh Oxus (Oxus Civilisation); Văn hóa Andronovo (Andronovo Culture); Phật giáo (Buddhism); Kitô giáo Nestorian (Nestorian Christianity); Zoroastrianism; Mani giáo (Manichaeism) và Hồi giáo (Islam).
Theo thời gian, tại đây có nhiều đế quốc và các triều đại cai trị: Đế quốc Ba Tư cổ (Achaemenid Empire, Đế chế Ba Tư – Iran, năm 550 -330 trước Công nguyên); Đế quốc Sasanian (Sasanian Empire của người Iran, năm 224- 651; Khi người Hồi giáo xâm chiếm Ba Tư - Iran vào thế kỷ thứ 7 đã chuyển đổi phần lớn dân cư tại đây thành tín đồ đạo Hồi); Đế quốc Hephthalite (Hephthalite Empire, năm 440 - 710); Đế quốc Mông Cổ (Mongol Empire, năm 1206–1368); Triều đại Timurid (Timurid Dynasty, năm 1370–1507); Triều đại Emirate of Bukhara (năm 1785–1920) và Đế quốc Nga (Russian Empire, năm 1721–1917). Năm 1929, Tajikistan trở thành một nước cộng hòa thuộc Liên bang Xô Viết.
Ngày 9/9/ 1991, Tajikistan tuyên bố độc lập.
Tajikistan ngày nay phân thành 4 tỉnh (viloyat), dưới tỉnh là quận/huyện và xã.
Tỉnh Sughd nằm ở phía Tây Bắc Tajikistan, diện tích khoảng 25.400 km2 và dân số khoảng 2,6 triệu người (năm 2019); thủ phủ của tỉnh là thành phố Khujand.
Vị trí Panjakent tại tỉnh Sughd, Tajikistan
Đô thị cổ Sarazm nằm tại quận Panjakent, tỉnh Sughd, tại biên giới phía Tây Tajikistan.
Thị trấn này là một trong những trung tâm định cư lâu đời nhất ở Trung Á, nằm giữa một vùng núi thích hợp cho chăn nuôi gia súc bởi những người chăn gia súc du mục và một thung lũng rộng lớn thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, thủy lợi.
Các tàn tích và kết quả khảo cổ tại đây cho thấy sự phát triển của các khu định cư từ thế kỷ thứ 4 đến thế kỷ 3 trước Công nguyên.
Đô thị cổ Sarazm là minh họa cho quá trình đô thị hóa tại khu vực, được phản ánh tinh tế qua các tàn tích và những phát hiện khảo cổ học các công trình kiến trúc, cơ sở hạ tầng. Yếu tố tạo thị ban đầu là chăn nuôi gia súc, canh tác nông nghiệp, tiếp đến là khai thác tài nguyên khoáng sản và phát triển thủ công mỹ nghệ.
Đô thị cổ Sarazm cũng chứng minh sự tồn tại của trao đổi thương mại và văn hóa với các dân tộc trên một khu vực địa lý rộng lớn, kéo dài từ thảo nguyên Trung Á đến tận Ấn Độ Dương.
Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 2010) với tiêu chí:
Tiêu chí (ii): Đô thị cổ Sarazm là nơi lưu giữ các minh chứng, từ thế kỷ 4 trước Công nguyên, về giao lưu thương mại và văn hóa giữa các cư dân du mục tại cao nguyên vùng Trung Á và các cư dân nông nghiệp của vùng Transoxiana (là khu vực giữa sông Oxus/Amu Darya và Syr Darya, thuộc Uzbekistan, Tajikistan, miền Nam Kyrgyzstan và Tây Nam Kazakhstan hiện tại). Trong giai đoạn tiếp theo, đặc biệt trong Thời đại Đồ đồng, Đô thị cổ Sarazm là đã bổ sung và mở rộng các hoạt động về luyện kim, thủ công mỹ nghệ và mạng lưới giao thông đa dạng trên quy mô lớn. Đô thị cổ Sarazm kết nối được với thảo nguyên Trung Á rộng lớn bên ngoài và với Turkmenistan, Proto-Elamite (Tây và Tây Nam của Iran thời hiện tại); khu vực Lưỡng Hà (Mesopotamian, khu vực lịch sử của Tây Á, nằm trong hệ thống sông Tigris - Euphrates) và khu vực lưu vực sông Indus.
Tiêu chí (iii): Đô thị cổ Sarazm tạo thành một khu định cư đáng chú ý, đặc biệt là trong bối cảnh địa lý tại khu vực Trung Á, trong thiên niên kỷ thứ 4 và thứ 3 trước Công nguyên, qua các tàn tích và di chỉ khảo cổ về đô thị và kiến trúc. Đây là một nơi đóng một vai trò quan trọng trong một thời gian dài và trên một quy mô rộng lớn về hoạt động khai thác kim loại, đặc biệt là thiếc và đồng; hoạt động thủ công mỹ nghệ sản xuất công cụ, đồ gốm và đồ trang sức. Đây là cũng là địa điểm đánh dấu sự ra đời và phát triển các tuyến đường thương mại chính xuyên châu Âu – châu Á.
Ranh giới phạm vi Khu vưc Di sản Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan
Cảnh quan chung khu vực Di sản Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan
Di sản Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan nằm trong một khu vực có chiều dài khoảng 1,5km, rộng 0,9km với diện tích khoảng 141,9ha. Diện tích phạm vi Di sản khoảng 15,93ha.
Đô thị cổ Sarazm được phát hiện vào năm 1976, được các nhà khảo cổ học khai quật vào năm 1977 và những năm tiếp sau.
Các khu vực đã khai quật hiện đã được san lấp để bảo vệ các tàn tích khỏi bị phá hủy. Một số điểm khai quật được bao phủ bằng các mái kim loại (cho phép khách đến tham quan).
Các kết quả khảo cổ học phân chia địa điểm Sarazm thành 4 lớp địa tầng khảo cổ dày khoảng 1,5 - 2m với các lớp dữ liệu theo thời gian:
Lớp địa tầng Sarazm thứ 1 có niên đại từ năm 3330 - 2890 trước CN;
Lớp địa tầng Sarazm thứ 2 có niên đại từ năm 2910 - 2494 trước CN;
Lớp địa tầng Sarazm thứ 3 có niên đại từ năm 2683 - 2330 trước CN;
Lớp địa tầng Sarazm thứ 4 có niên đại từ năm 2470 - 2044 trước CN.
Về hoạt động kinh tế
Tại Lớp địa tầng thứ 1, kết quả của các uộc khai quật tại cho thấy đây là khu định cư. Nơi đây không chỉ diễn ra các hoạt động sản xuất nông nghiệp và chăn nuôi gia súc mà còn có cả các hoạt động luyện kim. Một số lượng lớn di vật như dao găm, dùi, đục, rìu và các mảnh trang trí bằng kim loại đã được tìm thấy. Một số nhà khảo cổ còn cho rằng khoảng 3000 năm trước CN, đây có thể là một trung tâm luyện kim xuất khẩu lớn nhất của khu vực Trung Á. Ngoài di vật kim loại, tại đây cũng khai quật được những di vật gốm thời Cổ đại. Tại Sarazm cũng đã khai quật được tàn tích của các công trình thủy lợi, cho phép người dân sử dụng nước sông Zerafshan gần đó và nước từ trên núi. Tại đây cũng phát hiện các dấu tích liên quan đến việc trồng và chế biến lúa mạch; nuôi gia súc như cừu, dê, liên quan đến việc tối đa hóa sản phẩm ngoài thịt như sữa, len, da…
Tại lớp địa tầng Sarazm thứ 3 tương ứng với thời kỳ đỉnh cao của nền kinh tế Sarazm khi dân số tăng lên. Trong thời kỳ này, kỹ thuật xây dựng được cải thiện và các hoạt động sản xuất gốm, luyện kim và các nghề thủ công khác đã trở nên chuyên nghiệp hơn gắn với các phát minh mới về công nghệ.
Thành phố trở nên thịnh vượng như một điểm khai thác và chế biến các tài nguyên địa phương như ngọc lam, vàng, bạc, chì, đồng, thiếc, thủy ngân…
Di tích sản phẩm đồ gốm khai quật tại Đô thị cổ Sarazm được lưu giữ tại Bảo tàng
Về kiến trúc
Trong nhiều công trình đã được khai quật, phần lớn là cấu trúc tòa nhà có nhiều phòng với nhiều chức năng khác nhau. Hai kỹ thuật xây dựng chính là: Xây gạch đất thô (đúc và sấy khô dưới ánh mặt trời) với vữa bùn; Xây dựng bằng đất đắp trực tiếp bằng tay theo kiểu trình tường.
Tại Lớp địa tầng khảo cổ thứ 1 các tàn tích kiến trúc hiện không còn nhiều.
Tại Lớp địa tầng khảo cổ thứ 2, đã khám phá được các di tích của một tòa nhà với hành lang rộng 50 - 60cm nối liền các phòng của một khu phức hợp; Phát hiện một lò nướng bánh mỳ tại sân trong.
Tại Lớp địa tầng khảo cổ thứ 3, cũng tìm thấy tàn tích của một ngôi nhà với các lò sưởi lớn, có thể sử dụng cho mục đích tôn giáo, tập trung đông người.
Các tàn tích kiến trúc pháo đài tại Sarazm cũng được khám phá.
Các tàn tích công trình kiến trúc tại các hố khảo cổ, Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan
Sơ đồ và tàn tích của một ngôi nhà với các lò sưởi đặt tại giữa nhà, Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan
Về địa điểm chôn cất
Tại Đô thị cổ Sarazm cũng đã khai quật được địa điểm chôn cất với hình một vòng tròn lớn đường kính 15m, được bao quanh bởi một bức tường.
Trong một số ngôi mộ đã tìm thấy hài cốt và các di vật có giá trị như đồ gốm và hạt ngũ cốc. Nghĩa địa chính của đô thị vẫn chưa được khám phá.
Việc phân tích các hài cốt cho thấy người Sarazm có nguồn gốc ở miền Nam Trung Á và Tây Nam Á.
Hóa thạch hài cốt khai quật tại Đô thị cổ Sarazm được lưu giữ tại Bảo tàng
Về văn hóa và nghệ thuật
Vào thời kỳ đỉnh cao, Đô thị cổ Sarazm đã phát triển mạnh về kinh tế, cùng với đó là văn hóa và nghệ thuật.
Trang trí đồ gốm rất phong phú với các họa tiết như hình tròn, hình chữ thập, hình tam giác, đường kẻ và hoa văn lưới, được vẽ bằng các sắc tố màu đỏ, vàng và xanh.
Các mô hình hoa hồng được tìm thấy trên một số đồ gốm có thể là dấu hiệu cho sự hiểu biết về lịch mặt trời.
Tại đây cũng phát hiện được các tượng bằng đất nung miêu tả hình tượng phụ nữ và động vật có sức mạnh ma thuật. Tín ngưỡng tôn giáo của người Sarazm không rõ ràng, nhưng họ cũng có bàn thờ gắn với tục thờ lửa.
Người Sarazm đã có nền văn hóa kết nối với văn hóa các cộng đồng cư dân khác qua việc di cư trong vùng.
Du khách đến thăm quan các hố khảo cổ trong khu vực Di sản Đô thị cổ Sarazm, Sughd, Tajikistan
Di sản Đô thị cổ Sarazm, tại Panjakent, Sughd, Tajikistan là một địa điểm khảo cổ đặc biệt và di sản văn hóa nổi tiếng tại Tajikistan cũng như khu vực Trung Á.
Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/1141
https://en.wikipedia.org/wiki/Tajikistan
https://en.wikipedia.org/wiki/Sarazm
http://www.tourstotajikistan.com/en/sights/penjikent/sarazm.html
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Mỹ
Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi
|