Thông tin chung: 
Công trình: Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila (Agave Landscape and Ancient Industrial Facilities of Tequila)
Địa điểm: Jalisco, Mexico (N20 51 47 W103 46 43)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản 35019ha; Khu vực bảo vệ 51261ha
Năm hình thành sản xuất đồ uống Tequila theo quy mô lớn: Thế kỷ  17
Giá trị: Di sản thế giới (2006; hạng mục ii, iv, v, vi ) 

Mexico phía Bắc giáp Hoa Kỳ, Nam và Tây giáp Thái Bình Dương, Đông Nam giáp Guatemala, Belize và biển Caribe, phía Đông là vịnh Mexico. Mexico có diện tích 1.964.375 km², dân số khoảng 120 triệu người (năm 2015), ngôn ngữ chính là Tây Ban Nha, thủ đô là thành phố Mexico. 
Năm 1521, Đế chế Tây Ban Nha chinh phục và chiếm đóng Mexico. 
Ngày 16/9/1810, Mexico tuyên bố độc lập từ Tây Ban Nha. 
Mexico ngày nay là một liên bang bao gồm 31 tiểu bang và một thực thể liên bang đặc biệt.

Thời kỳ tiền Columbian, Mexico là nơi có nhiều nền văn minh Mesoamerica tiên tiến (là một khu vực và vùng văn hóa châu Mỹ, kéo dài từ miền Trung Mexico qua Belize, Guatemala, El Salvador, Honduras,Nicaragua và phía Bắc Costa Rica), trong đó nổi bật là nền văn minh của người Maya, Toltec, Olmec, Teotihuacan, Aztec …. 
Đây là nơi tập trung những đặc điểm điển hình của các nền văn minh thời bấy giờ: sự phát triển đô thị, phân tầng xã hội, hệ thống truyền thông và tri thức (ví dụ như chữ viết, lịch, thiên văn, toán học, nghệ thuật…), sự độc lập và hòa nhập môi trường tự nhiên, cùng với đó là các đặc điểm về kinh tế và xã hội: tập trung con người và hình thành các khu định cư, chuyên môn hóa lao động, xuất hiện các tư tưởng và tôn giáo, kiến trúc hoành tráng, thuế, xã hội nông nghiệp, chủ nghĩa bành trướng kiểm soát con người và lãnh thổ...

Mesoamerica được phân thành nhiều giai đoạn: Thời kỳ Paleo-Indian (đến năm 3500 trước Công nguyên); Thời kỳ Archaic (3500-2000 trước Công nguyên); Thời kỳ Tiền cổ điển (Preclassic or Formative, 2000 trước Công nguyên - 200 sau Công nguyên); Thời kỳ Cổ điển (Classic, 200 – 1000 sau Công nguyên); Thời kỳ Hậu cổ điển (Postclassic, 1000 – 1697). Việc phân chia thời kỳ tại Mesoamerica chịu ảnh hưởng của nền văn minh Maya. Ví dụ, năm 1697 kết thúc thời kỳ Hậu cổ điển cũng là năm Nojpetén, đô thị cuối cùng của người Maya sụp đổ, Đế quốc Tây Ban Nha chiếm vùng Mesoamerican.

Tiểu bang Jalisco nằm ở phía Tây Mexico, thủ phủ là thành phố Guadalajara.
Tiểu bang Jalisco nổi tiếng với Khu vực cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila. Khu vực này rộng khoảng 35 ngàn ha, nằm giữa dãy núi Volcano Tequila và thung lũng sông Rio Grande, bao gồm các gò, đồi, thung lũng trồng cây Agave, các khu dân cư của thị trấn Tequila, El Arenal và Amatitán với các cơ sở chế biến đồ uống Tequila.


Bản đồ Mexico và thành phố Guadalajara, tiểu bang Jalisco


Sơ đồ cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila tại tỉnh Jalisco, Mexico

Khu vực cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila là một phần của cảnh quan rộng lớn vùng đất trồng cây Agave, một loại thực vật bản địa (trông giống như cây xương rồng rất phù hợp với đất đỏ núi lửa của vùng này). Đây là loại cây đã được sử dụng làm đồ uống lên men của người dân bản địa từ cách đây 2000 năm và được trưng cất để làm rượu Tequila (độ cồn từ 38–40%, có loại lên tới 43–46%) từ thế kỷ 16.

Đồ uống Tequila được làm từ nguyên liệu cây Agave theo phương pháp công nghiệp bắt đầu vào đầu thế kỷ 19;  được sản xuất theo một tiêu chuẩn nghiêm ngặt, áp dụng cho tất cả quy trình và hoạt động công nghệ liên quan đến việc cung cấp nguyên liệu – cây Agave, sản xuất, đóng chai, tiếp thị…Thương hiệu Tequila được chính phủ Mexico bảo hộ từ năm 1974.
 
Quy trình sản xuất đồ uống Tequilla cũng rất đặc biệt. 
Cây Agave được trồng, chăm sóc và thu hoạch đều bằng tay như truyền thống hàng trăm năm trước đây, cho dù có kỹ thuật nông nghiệp hiện đại. Những người thu hoạch cây Agave, theo dạng cha truyền con nối, phải thao tác nhanh và đúng thời điểm thu hoạch. Thu hoạch sớm quá cây không đủ lượng đường cho quá trình lên men sau này. Thu hoạch muộn quá thì cây sẽ sử dụng hết lượng đường cho quá trình ra hạt… 
Phần lõi cây sau khi bỏ lá có hình như quả dứa, được băm nhỏ, cho qua máy ép. Nước ép được lên men trong thùng bằng gỗ hoặc thép không gỉ trong vài ngày để chuyển hóa đường thành cồn. Mỗi cơ sở sản xuất cồn đều có mỗi loại men riêng, được giữ bí mật. Chất lỏng sau khi lên men được trưng cất thành 2 lần, thậm chí 3 lần. Cồn thu được sau khi trưng cất được pha loãng thành các hạng rượu khác nhau và được ủ trong các thùng gỗ sồi hoặc trong bể lớn bằng thép không gỉ. Có nhiều nhãn hiệu gắn với Tequilla, vào thời điểm 2008 có tới 900 nhãn hiệu của 128 cơ sở nấu rượu. Tại Mexico, thị trấn Tequila, El Arenal, Amatitán và Teuchitlán là nơi sản xuất rượu Tequila quy mô lớn. 


Khu vực trồng cây Agave - nguyên liệu sản xuất đồ uống Tequila, Jalisco, Mexico


Thời điểm và cách thức thu hoạch cây Agave- theo kinh nghiệm truyền thống và bằng thủ công


Tiếp nhận nguyên liệu lõi cây Agave tại cơ sở chế biến đồ uống Tequila, Jalisco, Mexico


Xưởng nghiền nguyên liệu lõi cây Agave, Jalisco, Mexico


Bên trong phân xưởng ủ men, Jalisco, Mexico


Bên trong xưởng trưng cất cồn Agave, Jalisco, Mexico


Khu vực để các thùng ủ rượu Tequila, Jalisco, Mexico


Tượng đài văn hóa Agave Tequila, Jalisco, Mexico

Khu vực Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila tại thị trấn Tequila, Arenal và Amatitan thuộc tỉnh Jalisco, Mexico đã được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (2006) với tiêu chí:

Tiêu chí (ii) : Việc canh tác, thu gom, chế biến cây Agave đã tạo ra một cảnh quan đặc biệt, nơi lưu giữ các mô hình sản xuất nông nghiệp truyền thống có hiệu quả, nơi hợp nhất được việc lên men đồ uống theo phương pháp truyền thống với công nghệ chưng cất rượu của châu Âu và Mỹ.  

Tiêu chí (iv) : Các mô hình sản xuất nông nghiệp và sản xuất đồ uống phản ánh sự phát triển của sản xuất đồ uống mang tên Tequila trong suốt hơn hai trăm năm qua và các công trình kiến trúc xây dựng tại đây là minh chứng cho sự hợp nhất của công nghệ và các nền văn hóa.  

Tiêu chí (v):  Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila tại thị trấn Tequila, Arenal và Amatitan là minh chứng cho sự liên kết liên tục từ nền văn hóa Trung Mỹ cổ xưa gắn với cây Agave đến tận ngày nay; là nơi đánh dấu sự xuất hiện phương thức cach tác các trang trại, đồn điền và sản xuất đồ uống quy mô lớn từ thế 17. Cảnh quan tổng thể trong Khu Di sản, từ khu vực trồng trọt, chế biến đến khu vực dân cư là một ví dụ nổi bật về một khu định cư, một nền văn hóa của con người gắn trực tiếp với một vùng đất cụ thể.  

Tiêu chí (vi): Các khu vực cảnh quan tại Khu vực Di sản đã tạo nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm nghệ thuật văn học, phim ảnh, âm nhạc, khiêu vũ…Ảnh hưởng về văn hóa đã vượt xa ranh giới của nó.  

Khu vực Di sản là một trong những địa danh quan trọng nhất tại Mexico, không chỉ có vai trò là cảnh quan tự nhiên, địa điểm lưu giữ truyền thống văn hóa bản địa trong nhiều thế kỷ mà còn là nơi hình thành một trong những biểu tượng quan trọng, góp phần làm nên vị thế của quốc gia Mexico thông qua thương hiệu đồ uống Tequila.


Sơ đồ vị trí Khu vực Di sản Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila, Jalisco, Mexico


Sơ đồ phạm vi Khu vực Di sản Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila, Jalisco, Mexico

Khu vực Di sản Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila phân thành 2 vùng:

 Khu vực Di sản là một trong những địa danh quan trọng nhất tại Mexico, không chỉ có vai trò là cảnh quan tự nhiên, địa điểm lưu giữ truyền thống văn hóa bản địa trong nhiều thế kỷ mà còn là nơi hình thành một trong những biểu tượng quan trọng, góp phần làm nên vị thế của quốc gia Mexico thông qua thương hiệu đồ uống Tequila.  

Vùng 1- Thung lũng Tequila và Amatitán

Vùng 1 có diện tích khoảng 34 ngàn ha, nằm tại phía Bắc Khu vực Di sản, gồm thị trấn Tequila, Amatitán và El Arenal và là nơi cây Agave Tequila được trồng chủ yếu tại tỉnh Jalisco.

Vùng trồng cây Agave 
Cây Agave Tequila được trồng chủ yếu tại tỉnh Jalisco, hàng năm có đến 300 triệu cây Agave được thu hoạch. 
Cây có lá gai, cao đến 2m. Qua 8- 14 năm trồng, là thời gian khai thác. Sau khi tước lá, củ thân cây thường nặng 40-90kg, là nguyên liệu để lên men, trưng cất làm đồ uống Tequila.
Cây Agave Tequila có thể trồng vùng đồng bằng và cả trên gò, đồi, tạo thành một cảnh quan nông nghiệp Agave rộng lớn. 


Cảnh quan vùng cây Agave Tequila tại Khu vực Di sản, Jalisco, Mexico

Thị trấn Tequila 
Santiago de Tequila là một thị trấn thuộc tỉnh Jalisco, là một trong 3 thị trấn thuộc Di sản thế giới. 
Thị trấn xưa là một ngôi làng cổ được thành lập vào năm 1530, tập hợp các cư dân sống trong khu vực núi Tequila Volcano. Vào năm 1850, Tequila trở thành thành phố với dân số khoảng 4 vạn người (năm 2010) với diện tích khoảng 35614ha. Thị trấn Tequila có các hạng mục công trình chính: 
- Nhà thờ Đức Mẹ Purisima Concepción (Our Lady of the Purísima Concepción): được xây dựng vào thế kỷ 18, có mặt tiền bằng đá với một tháp chuông.   
- Nhà máy sản xuất đồ uống của gia đình Jose Cuervo (Jose Cuervo factory): Jose Cuervo là một thương hiệu có tiếng của Tequila được thành lập vào năm 1795 bởi Don Jose Antonio de Cuervo, được cho là doanh nghiệp góp phần tạo ra ngành công nghiệp rượu Tequila. Các cơ sở trưng cất rượu Jose Cuervo Tequila hình thành từ năm 1873, được xây bằng gạch đá. Nhiều công trình kiến trúc có phong cách trang trí kiểu Tân cổ điển hay Baroque. 
- Cơ sở sản xuất đổ uống của gia đình Quinta Sauza: xây dựng vào năm 1830, thuộc doanh nghiệp đứng thứ hai về sản xuất đồ uống Tequila ở Mexico sau gia đình Cuervo. Cơ sở này có một khu vườn lớn với một đài phun nước bằng đá, hiện tại đã trở thành Bảo tàng mang tên Museo Javier Sauza Mora. 
- Bảo tàng quốc gia Tequila (Museo Nacional de Tequila): nằm tại thị trấn Tequila. Ban đầu đây là trường tiểu học mang tên Eduardo González, được thành lập đầu tiên vào năm 1933, trở thành trường trung học nghề trong năm 1979. Trường đóng cửa năm 1980 do bị hư hỏng. Sau đó được tu sửa trở thành Trung tâm văn hóa Tequila (Casa de Cultura Tequilense). Đến năm 2000 Trung tâm đổi thành Bảo tàng Quốc gia Tequila, là bảo tàng đầu tiên trên thế giới dành riêng cho loại rượu này. 


Cảnh quan thị trấn Santiago de Tequila, Jalisco, Mexico


Bên trong thị trấn Santiago de Tequila, Jalisco, Mexico


Nhà thờ Đức Mẹ Purisima Concepción - vị thánh bảo trợ của Tequila, Jalisco, Mexico


Bên trong nhà thờ Đức Mẹ Purisima Concepción, Jalisco, Mexico


Mặt trước Nhà máy sản xuất đồ uống của gia đình Jose Cuervo, Jalisco, Mexico


Cơ sở sản xuất đổ uống của gia đình Quinta Sauza, nay thành Bảo tàng Javier Sauza Mora


Bên trong Bảo tàng quốc gia Tequila, Jalisco, Mexico

Thị trấn El Arenal 
Thị trấn El Arenal nằm tại lối vào Khu vực Di sản. Thị trấn được coi là nguyên mẫu của sự phong phú mang tính tự nhiên, lịch sử và văn hóa. Thị trấn có diện tích khoảng 18181ha với quy mô dân số khoảng 1,3 vạn người. 
Tai đây có nhiều cơ sở sản xuất đồ uống Tequila, tiêu biểu như: La Providencia, sản xuất đồ uống đầu tiên xuất khẩu sang châu Âu; Cascahuin; Don Valente...


Cảnh quan Agave Tequila tại thị trấn El Arenal, Jalisco, Mexico


Bên trong thị trấn El Arenal, Jalisco, Mexico


Bên ngoài cơ sở sản xuất đồ uống La Providencia, Jalisco, Mexico


Bên ngoài cơ sở sản xuất đồ uống Cascahuin, Jalisco, Mexico

Thị trấn Amatitan 
Thị trấn Amatitan là một trong những đô thị hàng đầu tại tỉnh Jalisco và là một nơi trưng cất rượu lớn nhất thế giới. Thị trấn rộng khoảng 10744ha với số dân khoảng 1,34 vạn  người (năm 2005), nằm giữa hai thị trấn Tequila và El Arenal. Tại đây có nhiều cơ sở sản xuất đồ uống Tequila, ví dụ như Hacienda San José del Refugio, Don Abraham, Herradura, Impulsora Rombo, Miravalle, Partida, Tequila Selecto de Amatitán, Tequila Tres Mujeres, Tequilera de La Barranca de Amatitán...
Cơ sở sản xuất được biết đến nhiều là Hacienda San José del Refugio, là nơi được bảo quản tốt, là một trong những địa điểm du lịch được ưa thích.  


Bên trong Thị trấn Amatitan, Jalisco, Mexico


Cơ sở sản xuất đồ uống Hacienda San José del Refugio, Jalisco, Mexico


Cơ sở sản xuất đồ uống Tequila hiện đại, Jalisco, Mexico


Bên trong phân xưởng lên men của một cơ sở sản xuất đồ uống Tequila hiện đại, Jalisco, Mexico

Vùng 2 - Khu khảo cổ Los Guachimontones tại Teuchitlán

Vùng 2 có diện tích khoảng 360,182ha, nằm trên những ngọn đồi tại thị trấn Teuchitlán, thuộc phía Nam khu vực Di sản; là một phần của Di sản Khu vực Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila.
Các khai quật khảo cổ cho thấy đây là khu vực có từ thời Tiền cổ điển (năm 200 TCN) đến thời kỳ Cổ điển (năm 450/500 sau Công nguyên).
Los Guachimontones là một trong số hàng chục địa điểm Văn hóa Teuchitlán trong Thung lũng Tequila. Xưa kia đây là một khu vực cư trú với các công trình như tòa nhà nghi lễ (Guachimontón), sân bóng, quảng trường lớn. Vào thời kỳ năm 100 TCN đến năm 200 sau Công nguyên dân số tại đây đã đạt khoảng 6,5 ngàn người.
Los Guachimontones là một trong những địa điểm lớn nhất cả về số lượng và kích thước của các tòa nhà nghi lễ Guachimontón, được cho là nơi thờ cúng tổ tiên và làm lễ.
Một Guachimontón điển hình là một tổ hợp bao gồm: sân phía trong (patio); một bậc thềm vòng tròn (banquette), đền thờ (altar) dạng một gò núi hay kim tự tháp dạng bậc và các bệ (platforms) cho các tòa nhà, xếp thành vòng tròn.
Mặt bằng của Guachimontón có hình tượng giống như lát cắt ngang của một bắp ngô với hạt ngô là các bệ (platforms) hay hình mắt bò.
Los Guachimontones là nơi lưu giữ được các tàn tích của các lăng mộ với hài cốt và các vật thể như bình gốm, tượng nhỏ, đồ trang trí bằng vỏ ốc, các nền móng công trình nghi lễ bằng đá….
Tại đây đã phát hiện được hai khu di tích: Los Guachimontones, nằm trên sườn đồi và Loma Alta, nằm ở phía Đông Bắc trên đỉnh đồi.  


Sơ đồ cấu trúc một tổ hợp nhà nghi lễ (Guachimontó) tai khu vực Di sản 


Sơ đồ cấu trúc một tổ hợp nhà nghi lễ (Guachimontó) tai khu vực Di sản, Jalisco, Mexico

Khu di tích Los Guachimontones
Khu di tích Los Guachimontones nằm trên sườn đồi, bao gồm 9 vòng tròn nhà nghi lễ (Guachimontones), 2 sân bóng (ballcourts/juego de Pelota), 1 quảng trường lớn, 1 quảng trường nhỏ và nhiều gò nhà.

Vòng tròn 1 (Circle 1) là Gguachimonton lớn nhất tại Los Guachimontones và là một trong những tổ hợp hoành tráng được hình thành sớm nhất. Công trình được xây dựng vào khoảng giữa năm 160 – 40 TCN. Vòng tròn 1 có kích thước đường kính khoảng 120m với 12 bệ (platforms) cho các tòa nhà. Vòng tròn 1 hiện chỉ còn lại các tàn tích do hoạt động canh tác hiện đại.
Vòng tròn 2 (Circle 2) là Guachimonton lớn thứ hai tại khu vực. Tổ hợp được xây dựng vào khoảng năm 14 – 115 sau Công nguyên, có đường kính khoảng 100m với 10 bệ (platforms) cho các tòa nhà.
Vòng tròn 3 (Circle 3) là một trong số ít các Guachimonton trong khu vực được kết nối với một Guachimonton khác thông qua một bệ nền chung. Tổ hợp được xây dựng vào năm 80 – 220 sau Công nguyên, có đường kính khoảng 70m với 8 bệ (platforms) cho các tòa nhà. Tại đây đã tìm thấy một số ngôi mộ chứa hài cốt người, động vật, đồ trang sức bằng vỏ sò và bình gốm.
Vòng tròn 4 (Circle 4) là Guachimonton nằm tại phía tây bắc của Vòng tròn 1. Tổ hợp được xây dựng từ năm 40TCN - 220 sau Công nguyên, có đường kính 55m với 8 bệ (platforms) cho các tòa nhà.
Vòng tròn kết nối 5, 7, 8 và 10 (Circle 5,7,8,10) nằm rải rác xung quanh Trung tâm nghi lễ chính (Circle 1) và có kích thước nhỏ hơn. Các vòng tròn này hiện đã bị phá hủy nặng nề do các hoạt động canh tác.
Vòng tròn 6 (Circle 6) nằm giữa Sân bóng 2 và Vòng tròn 4, được xây dựng vào năm 160 – 100TCN với 8 bệ (platforms) cho các tòa nhà. Một phần công trình đã bị phá hủy hoàn toàn. Tại đây đã phát hiện được một số ngôi mộ và di vật.
Sân bóng 1 (Ball Court 1) có chiều dài 110m, được xây dựng vào năm 160- 100 TCN.
Sân bóng 2 (Ball Court 2) có chiều dài 81m. Sân không cùng hướng với Sân bóng 1.  

Sơ đồ mặt bằng Khu di tích Los Guachimontones, Di sản Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn 1 (Circle 1), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn 2 (Circle 2), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn 3 (Circle 3), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn 6 (Circle 6), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Sân bóng 1 (Ball Court 1), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico

Phối cảnh tàn tích Sân bóng 2 (Ball Court 2), Khu di tích Los Guachimontones, Jalisco, Mexico

Khu di tích Loma Alta
Khu di tích Loma Alta gồm 5 vòng tròn nhà nghi lễ (Guachimontones), 1 sân bóng và 1 quảng trường lớn.
Vòng tròn A (Circle A) là Guachimonton lớn nhất tại Loma Alta, có đường kính 80m với 8 bệ (platforms) cho các tòa nhà. Tổ hợp được xây dựng từ năm 60 TCN - 15 sau Công nguyên, một phần được phục hồi.
Vòng tròn B (Circle B) là Guachimonton có đường kính 60m với 4 bệ (platforms) cho các tòa nhà. Công trình được xây dựng từ năm 60 TCN - 130 sau Công nguyên.
Sân bóng 1 (Ball Court 1) tại Khu di tích Loma Alta gắn liền với Vòng tròn A.


Sơ đồ Khu di tích Loma Alta (trong mối tương quan với Khu di tích Los Guachimontones), Di sản Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn A (Circle A), Khu di tích Loma Alta, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Vòng tròn B (Circle B), Khu di tích Loma Alta, Jalisco, Mexico


Phối cảnh tàn tích Sân bóng 1 (Ball Court 1), Khu di tích Loma Alta, Jalisco, Mexico

Hàng năm trong Khu vực Di sản diễn ra lễ hội quốc gia về Tequila (diễu hành, đua ngựa, thời trang...). Lễ hội này diễn ra trùng với ngày lễ của vị thánh bảo trợ của Tequila, Đức Mẹ Purisima Concepción. 
Di sản thế giới Cảnh quan và cơ sở công nghiệp Agave Tequila tại Jalisco, Mexico hiện thu hút hàng triệu du khách đến thăm quan hàng năm. 

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD 
Nguồn : 
http://whc.unesco.org/en/list/1209 
https://en.wikipedia.org/wiki/Mexico
https://en.wikipedia.org/wiki/Tequila,_Jalisco 
https://en.wikipedia.org/wiki/Agave_Landscape_and_Ancient_Industrial_Facilities_of_Tequila 
https://en.wikipedia.org/wiki/Agave_tequilana 
https://en.wikipedia.org/wiki/Tequila,_Jalisco 
https://en.wikipedia.org/wiki/El_Arenal,_Jalisco 
https://en.wikipedia.org/wiki/Amatit%C3%A1n 
https://en.wikipedia.org/wiki/Tequila
https://en.wikipedia.org/wiki/Guachimontones

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ         

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi