Thông tin chung:
Công trình: Di sản công nghiệp Rjukan – Notodden (Rjukan-Notodden Industrial Heritage Site)
Địa điểm: Telemark, Na Uy (N59 52 43 E8 35 37)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích khu vực Di sản khoảng 4959,5ha, vùng đệm 33968ha
Năm thực hiện: Đầu thế kỷ 20
Giá trị: Di sản thế giới (2015; hạng mục ii, iv)

Na Uy (Norway) là một quốc gia Bắc Âu có lãnh thổ lục địa bao gồm phần cực tây và cực bắc của Bán đảo Scandinavi. Na Uy có đường biên giới dài phía đông với Thụy Điển; tiếp giáp với Phần Lan và Nga ở phía đông bắc; eo biển Skagerrak ở phía nam; có đường bờ biển rộng, hướng ra Bắc Đại Tây Dương và biển Barents.
Na Uy có tổng diện tích là 385,207 km2, dân số 5,367 triệu người (năm 2020); Thủ đô và thành phố lớn nhất là Oslo.
Vương quốc Norway được thành lập vào năm 872 là sự hợp nhất của nhiều vương quốc nhỏ (Petty Kingdoms of Norway hay các thị quốc) và đã tồn tại liên tục trong 1148 năm. 
Từ năm 1537 đến năm 1814, Na Uy là một phần của Vương quốc Đan Mạch – Na Uy (Denmark–Norway).
Từ năm 1814 đến năm 1905, Na Uy nằm trong một liên minh Thụy Điển - Na Uy (Union between Sweden and Norway).
Na Uy ngày nay được phân thành 11 quận hành chính.


Bản đồ Na Uy và vị trí thành phố Skien, thủ phủ của quận Telemark 

Di sản công nghiệp Rjukan - Notodden tọa lạc trong một cảnh quan ngoạn mục của núi, thác nước và các thung lũng sông tại quận Telemark (Vestfold og Telemark, thủ phủ là thành phố Skien).
Đây là tổ hợp của các nhà máy thủy điện, đường dây tải điện, nhà máy sản xuất phân bón, hệ thống giao thông, khu dân cư tại hai thị trấn Rjukan và Notodden. 

Cộng đồng công nghiệp này được thành lập bởi Công ty Norsk-Hydro (thành lập vào năm 1905), là kết quả của liên kết giữa nghiên cứu khoa học và công nghệ từ châu Âu và Bắc Mỹ để sản xuất thủy điện và phân bón nhân tạo từ nitơ trong không khí, đáp ứng nhu cầu ngày càng tăng của phương Tây cho sản xuất nông nghiệp trong những năm đầu thế kỷ 20.  

Tại đây còn có các khu dân cư cho khoảng 12000 lao động của Na Uy và từ Thụy Điển, Đan Mạch, Phần Lan, làm việc trong các nhà máy tại Rjukan – Notodden, gồm nhà ở và các công trình dịch vụ công cộng, tôn giáo, thể hiện tổ chức xã hội, văn hóa và tín ngưỡng của họ. Các thị trấn của công ty Rjukan và Notodden đã kết hợp được các đổi mới xã hội trong việc thu hút lực lượng lao động và quy hoạch theo các ý tưởng quy hoạch quốc tế.  

Cộng đồng công nghiệp Rjukan – Notodden được kết nối chủ yếu với bên ngoài bằng đường sắt, đường sông đến cảng, nơi tiếp nhận và vận chuyển sản phẩm phân bón ra thị trường. Với các giải pháp giao thông tiên tiến cho phép Rjukan - Notodden cung cấp một loạt sản phẩm mới, có ý nghĩa toàn cầu cho thị trường toàn thế giới.

Đây còn là địa điểm thể hiện được sự kết hợp đặc biệt giữa các khu chức năng công nghiệp với cảnh quan thiên nhiên xung quanh.


Sơ đồ vị trí khu vực Di sản công nghiệp Rjukan – Notodden tại Telemark Na Uy

Di sản công nghiệp Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 2015) với tiêu chí:  

Tiêu chí (ii): Khu di sản công nghiệp Rjukan-Notodden thể hiện sự kết hợp đặc biệt giữa chức năng công nghiệp và địa điểm gắn liền với cảnh quan, nơi thể hiện sự giao lưu quan trọng về phát triển công nghệ vào đầu thế kỷ 20. 

Tiêu chí (iv): Tổ hợp công nghiệp Rjukan-Notodden bao gồm đập, đường hầm, đường ống, nhà máy phát điện, đường dây điện, nhà máy và thiết bị sản xuất phân bón, thị trấn công nghiệp, tuyến đường sắt và dịch vụ phà, nằm trong một cảnh quan nơi địa hình tự nhiên cho phép sản xuất thủy điện với số lượng lớn và nổi bật như một ví dụ về ngành công nghiệp mới toàn cầu vào đầu thế kỷ 20.

Di sản công nghiệp Rjukan – Notodden bao gồm 4 thành phần khác nhau: Cơ sở sản xuất thủy điện; Nhà máy sản xuất phân bón; Hệ thống vận chuyển và Khu dân cư.

Cơ sở sản xuất thủy điện
Cơ sở sản xuất điện trong Khu vực Di sản bao gồm các hạng mục công trình như đập nước, đường hầm, đường dây tải điện, nhà máy thủy điện. 

Các nhà máy thủy điện trong Khu vực Di sản nằm trên nhánh phía đông của sông Skien. Thượng nguồn là hồ Møsvatn, sức chứa 1066 triệu m3 nước. Theo dòng chảy, tại đây có 15 trạm thủy điện: Frøystul; Vemork; Såheim; Marten; Moflåt; Middøla; Mæl; Tinnkraft; Stegaros; Mjella; Årlifoss; Grønvollfoss; Follsjå; Svelgfoss; Tinfos.
Các nhà máy thủy điện chính, được xây dựng gắn với Di sản công nghiệp Rjukan – Notodden gồm:
- Nhà máy thủy điện Tinfos, gồm: Nhà máy Tinfos I, được hoàn thành vào năm 1901, là nhà máy đầu tiên được xây dựng trong khu vực, cung cấp điện cho các nhà máy Notodden trong giai đoạn chiến tranh thế giới 1 với công suất khoảng 6,6MW; Nhà máy Tinfos II, được hoàn thành vào năm 1912, có hình thức kiến trúc như một tòa lâu đài; Nhà máy thủy điện Tinfos mới, đi vào hoạt động năm 1955, với công suất lắp đặt 2 x 27MVA.
- Nhà máy thủy điện Svelgfoss, gồm: Nhà máy Svelgfoss I, được hình thành vào năm 1907; Nhà máy Svelgfoss II vào năm 1913; Nhà máy Lienfoss vào năm 1911. Cả 3 nhà máy có công suất tổng cộng 92MW. Vào năm 1907, nhà máy Svelgfoss I với công suất 28MW, là một trong những nhà máy thủy điện lớn nhất châu Âu và lớn thứ hai trên thế giới lúc bấy giờ.
- Nhà máy thủy điện Vemork: được hoàn thành vào năm 1911 sau 6 năm xây dựng, là nhà máy thủy điện lớn nhất thế giới tại thời điểm đó với công suất 108MW. Nhà máy sau đó được mở rộng nâng công suất lên 200MW.
- Nhà máy thủy điện Årlifoss: đưa vào hoạt động trong năm 1915 và được xây dựng lại vào năm 1989 với công suất 22MW.
- Nhà máy thủy điện Saheim: đưa vào hoạt động năm 1916 với công suất 185MW.
- Nhà máy thủy điện Grønvollfoss: đưa vào hoạt động năm 1933, công suất ban đầu 26MW, mở rộng năm 1985 với công suất 31MW.
- Nhà máy thủy điện Marten: đưa vào hoạt động năm 1948, mở rộng năm 1954 với công suất 200MW;
- Nhà máy thủy điện Moflåt: đưa vào hoạt động trong năm 1954 với công suất 30 MW.
- Nhà máy thủy điện Mael: đưa vào hoạt động trong năm 1957 với công suất 38MW.


Nhà máy thủy điện Tinfos I, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy thủy điện Tinfos II, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy thủy điện Vemork, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy thủy điện Saheim, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy thủy điện Saheim - nội thất bên trong phòng máy, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy

Các nhà máy sản xuất phân bón
Các nhà máy sản xuất phân bón thuộc Khu vực Di sản, hiện đã dừng hoạt động, được bảo tồn, gồm các nhà xưởng, bên trong là các lò nung và các thiết bị máy móc khác, các công trình phụ trợ…

Công nghệ sản xuất phân bón nhân tạo tại đây gắn với sự phát triển của quá trình Birkeland-Eyde, là kết quả sáng tạo vào năm 1903 của công nghiệp Na Uy, các nhà khoa học ( tiêu biểu là Kristian Birkeland, 1867-1917, nhà vật lý người Na Uy) và các nhà doanh nghiệp (tiêu biểu là Sam Eyde, 1866-1940, kỹ sư, doanh nhân người Na Uy, nhà sáng lập Norsk Hydro). Đây là công nghệ sử dụng hồ quang điện biến khí nitơ trong khí quyển thành axit axit nitric. Những năm tiếp sau, năm 1920, phương pháp công nghệ này được thay thế bằng các phương pháp khác sử dụng năng lượng hiệu quả hơn, như phương pháp amoniac với sản phẩm chính là kali nitrat.
Vào thời điểm bấy giờ, các loại phân bón nhân tạo nitratine được sản xuất tại đây đã vượt qua cả Chile, lúc đó là nhà sản xuất nitrat tự nhiên lớn nhất thế giới.

Các nhà máy sản xuất phân bón trong Khu vực Di sản thường bố trí gắn liền với các nhà máy thủy điện, gồm những cơ sở chính:
-  A / S Notodden axit nitric : được xây dựng vào năm 1906.
- Ammoniakkvannfabrikken: được xây dựng vào năm 1914-1916, tại Notodden, nhận canxi xianamit từ Odda Smelteverk để chế biến tiếp thành amoni nitrat.
- Hydrogen Plant (Hydrogenfabrikken) Notodden.
- Heddalsvatnet: nằm tại Notodden, hoạt động trong giai đoạn 1907-1920.
- Nhà máy "Rjukan I" : chạy thử nghiệm vào năm 1911 và đưa vào hoạt động thường xuyên vào năm 1912. Công nghệ sản xuất của nhà máy được thay thế bằng công nghệ mới vào năm 1983 và hoạt động đến năm 1991.  
- Nhà máy sản xuất nước nặng: được xây dựng vào năm 1934, nằm tại phía trước nhà máy thủy điện Vemork, là nhà máy sản xuất nước nặng (deuterium)  thương mại đầu tiên tại Vemork với công suất 12 tấn mỗi năm. Năm 1943, nhà máy bị phá hủy nhằm ngăn chặn Đức xây dựng lò phản ứng hạt nhân.


Nhà máy sản xuất phân bón Ammoniakkvannfabrikken, Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy sản xuất phân bón Hydrogen Plant (Hydrogenfabrikken), Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Hệ thống lò đốt tạo nitơ tại nhà máy phân bón  "Rjukan I", Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Nhà máy sản xuất nước nặng, nằm cạnh nhà máy thủy điện Vemork (trước khi bị phá hủy), Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy

Hệ thống vận chuyển
Hệ thống vận chuyển tại Khu vực Di sản bao gồm 4 đoạn:
- Tuyến vận tải đường sắt Rjukan (Rjukan Line) dài 16km: chạy từ ga Rjukan đến ga Mael. Tại điểm đầu, tuyến đường sắt có hai nhánh, một nhánh từ nhà máy thủy điện Vemork và một nhánh từ nhà máy sản xuất ni tơ Rjukan. Tuyến đường sắt được xây dựng vào năm 1907, đi vào hoạt động hai năm sau đó và được điện khí hóa vào năm 1911 với 15 đầu máy sử dụng điện. Tuyến đường sắt đóng cửa vào năm 1991, được lưu giữ lại như một di sản. Dọc theo tuyến đường sắt có 4 ga chính: Ga Rjukan, ga Ingolfsland, ga Miland và ga Mael.
- Tuyến phà đường sắt từ ga Mael đến ga Tinnoset (1909-1991) dài 30km: Phà vận chuyển đầu tiên được khai trương vào năm 1907 mang tên Tinnsjø, được lai dắt bởi tàu động cơ hơi nước mang tiên Skarsfos. Phà tự hành đầu tiên là SF Rjukanfos, tải trọng 338 tấn hoạt động vào năm 1909. Tiếp đó là hai tuyến phà tự hành mang tên SF Hydro tải trọng 494 tấn và tàu SF Amoniac tải trọng 929 tấn đi vào hoạt động vào năm 1915. Các tàu tự hành đều là dạng tàu phá băng.
- Tuyến vận tải đường sắt Tinnoset (Tinnoset Line) dài 34km: chạy từ ga Tinnoset đến ga Notodden, được khai trương vào năm 1909 và đóng cửa vào năm 1991. Dọc theo tuyến đường sắt có 3 ga chính, ga Tinnoset, ga Notodden mới và ga Notodden cũ.
- Tuyến vận tải bằng xà lan dài 54km: từ ga Notodden hàng hóa đến thành phố Skien, là cửa ngõ ra biển.


Ga đường sắt (ga Notodden), Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy


Phà đường sắt (ga Mael), Rjukan – Notodden, Telemark, Na Uy

Khu dân cư
Khu dân cư trong Khu vực Di sản gồm thị trấn Rjukan và thị trấn Notodden. Kỹ sư Sam Eyde và là chủ Công ty Norsk-Hydro được coi là người sáng lập Rjukans và Notodden.

Thị trấn Rjukan
Thị trấn Rjukan là trung tâm hành chính của khu vực Tinn tại Telemark, kề liền là thị trấn Notodden và Kongsberg. Thị trấn nằm lọt giữa hai dãy núi, chạy dọc theo sông, diện tích khoảng 258ha, dân số 3300 người.
Rjukan đã chuyển đổi từ một cộng đồng nông nghiệp nghèo với dân số 100 người vào năm 1907, đến một cộng đồng công nghiệp hiện đại với hơn 10.000 cư dân 13 năm sau đó. Không có thị trấn nào khác ở Na Uy đã phát triển thành một thành phố công nghiệp một cách nhanh chóng như vậy. Trong thị trấn, vào năm 1912 mỗi hộ gia đình đã được trang bị một nhà vệ sinh xả nước. Vào năm 1925 tại đây đã có 1230 ngôi nhà, trong đó 80% là do Công ty Norsk Hydro đầu tư xây dựng và quản lý, tạo lập nên một cộng đồng công nghiệp tại Rjukan – Notodden. 
Công trình kiến trúc chính trong thị trấn gồm:
- Công trình tôn giáo: Nhà thờ Rjukan (hoàn thành vào 1915 với 350 chỗ ngồi); Nhà nguyện St. John; Nhà thờ Frøystul; Nhà thờ Baptist; Trung tâm Giáo hội Dal; Philadelphia…
- Hệ thống giáo dục, dạy nghề: trường tiểu học, phổ thông cơ sở và phổ thông trung học; các trường dạy nghề và giáo dục cho người lớn…
- Hệ thống công viên: Công viên Sønsteby Gunnar (Kjakanparken); Tveito’ Rallarparken và Bråvollparken.
- Tại thị trấn Rjukan (cũng như thị trấn Notodden) có hệ thống các nhà điều dưỡng và bệnh viện.
- Bảo tàng Công nhân công nghiệp Na Uy (Norwegian Industrial Workers Museum), nằm tại trạm thủy điện Vemork, thành lập vào năm 1988. Bảo tàng là nơi nơi lưu giữ và trưng các tài liệu, hiện vật có liên quan đến quá trình phát triển công nghiệp trong khu vực và Na Uy.
Ngày nay, khi hoạt động công nghiệp không còn duy trì như xưa, hoạt động kinh tế trong thị trấn dựa vào du lịch (trượt tuyết, đi bộ, leo núi…và lịch sử).
Giữa tháng chín và tháng ba, trung tâm thị trấn Rjukan nằm trong bóng tối của núi và không nhận được ánh sáng mặt trời. Trong năm 2013, người ta đã xây dựng tại đây 3  tấm gương, mỗi tấm có diện tích 17m2, đặt trên sườn núi cao 450m so với trung tâm thị trấn, được điều khiển bằng máy tính để phản chiếu ánh sáng mặt trời chiếu sáng quảng trường thành phố.


Sơ đồ thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy


Phối cảnh tổng thể thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy


Trung tâm thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy


Nhà thờ Rjukan, Telemark, Na Uy


Tòa thị chính thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy


Nhà ở cho công nhân tại thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy


Công viên Tveito’ Rallarparken tại thị trấn Rjukan, Telemark, Na Uy




Gương chiếu sáng trung tâm thị trấn Rjukan (giữa tháng chín và tháng ba), Telemark, Na Uy

Thị trấn Notodden 
Thị trấn Notodden là trung tâm hành chính của khu vực Notodden, được tách ra từ khu vực Heddal để lập một thị trấn riêng vào năm 1913 với diện tích khoảng 91400ha. Các thị trấn lân cận là Rjukan và Kongsberg. Notodden là nơi khai sinh ra ngành công nghiệp hóa thủy điện tại Na Uy.
Vào năm 2015, thị trấn có khoảng 9000 người. Các công trình nổi bật trong thị trấn gồm:
- Nhà thờ Stave  (Stave Church Heddal): là một trong những nhà thờ lớn nhất Na Uy. Công trình được xây dựng vào thế kỷ 12. Nhà thờ được phục hồi trong thời gian 1849-1851. Công trình hiện tại là kết quả của lần phục hồi vào năm 1950. Xung quanh nhà thờ là các tòa nhà được xây dựng từ thời Trung cổ đến nay.  
- Nhà thờ Notodden: được hoàn thành vào năm 1938, nhân dịp lần thứ 25 thành lập thị trấn Notodden.
Tương tự  như thị trấn Rjukan, tại đây có khu nhà ở, các công trình dịch vụ công cộng, công viên… gắn với hoạt động công nghiệp tạo nên cộng động công nghiệp Notodden. Ngày nay thị trấn được tái phát triển với các hoạt động kinh tế mới – du lịch tự nhiên và văn hóa.


Sơ đồ thị trấn Notodden, Telemark, Na Uy


Phối cảnh tổng thể thị trấn Notodden, Telemark, Na Uy


Trung tâm thị trấn Notodden, Telemark, Na Uy


Tòa thị chính thị trấn Notodden, Telemark, Na Uy



Nhà thờ cổ Stave (phối cảnh và sơ đồ mặt cắt), Telemark, Na Uy


Khu dân cư tại thị trấn Notodden, Telemark, Na Uy

Di sản công nghiệp Rjukan - Notodden, Telemark, Na Uy là một ví dụ nổi bật vào đầu thế kỷ 20 tại châu Âu về phát triển các ngành công nghiệp làm ra sản phẩm mới – thủy điện và phân bón nhân tạo, là kết quả của những thành tựu khoa học, công nghệ, tầm nhìn kinh doanh và đổi mới xã hội mang tầm quốc tế.
Hiện nay Khu vực Di sản là một điểm thăm quan du lịch hấp dẫn.   

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/1486
https://en.wikipedia.org/wiki/Norway
https://no.wikipedia.org/wiki/Rjukan–Notodden_industriarv
https://en.wikipedia.org/wiki/Rjukan–Notodden_Industrial_Heritage_Site
https://en.wikipedia.org/wiki/Rjukan_Line
https://en.wikipedia.org/wiki/Tinnoset_Line
https://no.wikipedia.org/wiki/Rjukan
https://en.wikipedia.org/wiki/Notodden

Xem video giới thiệu công trình tại đây

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ         

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi