Thông tin chung: 
Tác phẩm: 10 Cuốn sách về Kiến trúc (Ten Books on Architecture)   
Nhà xuất bản:  
Tác giả:  Marcus Vitruvius Pollio 
Quy mô: 10 tập 
Năm xuất bản: 

De architectura là tên của bộ 10 Cuốn sách về Kiến trúc (Ten Books on Architecture) của Marcus Vitruvius Pollio, là một chuyên luận viết bằng tiếng Latinh dành riêng cho Hoàng đế La Mã Augustus (23/9/63 trước Công nguyên - 19/8/14 sau Công nguyên). 
Marcus Vitruvius Pollio (năm 80- 75 trước Công nguyên – năm 15 trước Công nguyên), thường được biết đến với cái tên Vitruvius, là một kiến ​​trúc sư, kỹ sư công binh người Ý, phục vụ cho quân đội La Mã. Ông được cho là người đã thiết kế các cỗ máy bắn đá vào năm 52 - 51 trước Công nguyên. 
Bộ sách De architectura là cuốn sách duy nhất về kiến trúc tồn tại từ thời Cổ đại. Vào thời kỳ Phục Hưng, được đánh giá như là cuốn sách mở đầu về lý thuyết kiến trúc, cũng như là nền tảng cho Kiến trúc Cổ điển. 


Chân dung Marcus Vitruvius Pollio


Một bức tranh miêu tả Vitruvius trình bày De Architectura với Hoàng đế Augustus.

Mười cuốn sách về Kiến trúc có nội dung: 
Cuốn 1: Quy hoạch đô thị, kiến trúc dân dụng hoặc kỹ thuật dân dụng nói chung và trình độ chuyên môn của kiến trúc sư hoặc kỹ sư xây dựng; 
Cuốn 2: Vật liệu xây dựng; 
Cuốn 3: Đền thờ La mã và trật tự trong kiến trúc  (Temples and the orders of architecture), trong đó nổi bật là 3 thức cột Doric, Ionic và Corinthian. 
Cuốn 4: Phần tiếp theo của cuốn 3; 
Cuốn 5: Công trình dân dụng;
Cuốn 6: Biệt thự La Mã (Domestic buildings/Roman villa) 
Cuốn 7: Lát đá mặt đường và trang trí tường, trần thạch cao
Cuốn 8: Nguồn và hệ thống cấp nước
Cuốn 9: Khoa học ảnh hưởng đến kiến trúc: Hình học, đo lường, thiên văn học, mặt trời 
Cuốn 10: Máy móc: máy công phá thành, máy xay sử dụng sức nước, máy bơm nước; Công nghệ của người La Mã như cần trục, khí nén. 

Về lĩnh vực Kiến trúc:
- Cuốn sách chứa nhiều thông tin của các tòa nhà Hy Lạp và La Mã, cũng như các hướng dẫn cho việc lập quy hoạch và thiết kế công trình quân sự, thành phố, các công trình có quy mô lớn như nhà ở, xưởng, nhà tắm, bến cảng và các máy móc, thiết bị đo lường, dụng cụ...
- Trong sách có những tổng kết kiến thức và quan điểm của các nhà tri thức cổ Hy Lạp và La Mã, không chỉ về kiến trúc, mà cả về nghệ thuật, lịch sử tự nhiên và công nghệ xây dựng; Trích dẫn nhiều các tư liệu, ví dụ của kiến trúc Hy Lạp trong việc xây dựng các đền thờ với 3 thức cột (hay trật tự): i) Doric (Doric Order) với các đường tròn đơn giản tại đầu cột; là thức đơn giản nhất và ra đời sớm nhất; ii) Ionic (Ionic Order) với chi tiết trang trí xoắn ốc, cuộn tròn trên đầu cột, tượng trưng cho nũ tính, đối ngược với Doric tượng trưng cho nam tính; iii) Corinthian (Corinthian Order).
- Trong sách cũng giới thiệu về sự phát triển của kết cấu vòm, bê tông và các đổi mới khác gắn liền với kiến trúc của Đế chế La Mã. 10 tập sách được coi là nguồn thông tin về những điểm nổi bật của thiết kế và công nghệ xây dựng các tòa nhà La Mã.
- Vitruvius đưa ra quan điểm về nền tảng của kiến trúc là Bền vững - Thích dụng - Đẹp (Firmitas-Utilitas - Venustas/ Strength - Utility - Beauty), còn được gọi là "tam giác Vitruvius".
- Theo quan điểm của người La Mã, Bộ sách cho rằng: Hoạt động kiến trúc cần phải tính đến mọi thứ liên quan tới đời sống vật chất, tinh thần của con người và môi trường xung quanh; Giải quyết có chất lượng các vấn đề kiến trúc là nhiệm vụ của cả cộng đồng xã hội chứ không chỉ là nhiệm vụ của các kiến trúc sư; Kiến trúc là một ngành khoa học và nghệ thuật, bắt nguồn từ lý luận và thực tiễn mang tính liên ngành; Kiến trúc sư phải hiểu thực tế và nắm chắc lý luận; Về kiến thức và kỹ năng, kiến trúc sư phải thông thạo về bản vẽ, hình học, quang học, lịch sử, triết học, âm nhạc, sân khấu, y khoa và luật pháp. 

Bộ sách De architectura không chỉ viết về kiến trúc mà còn giới thiệu nhiều lĩnh vực khác có liên quan:
- Về loại máy móc và kỹ thuật: Mô tả cần trục, cần cẩu, bánh răng, máy bắn đá, máy phóng tên, đạn (ballistae), máy công phá thành lũy; Mô tả việc chế tác đồng hồ theo sự chuyển động của mặt trời, đồng hồ đo thời gian bằng nước và động cơ hơi nước đơn giản.
- Về hệ thống cấp nước theo công nghệ La Mã: Ví dụ như mô tả cầu dẫn nước Pont du Gard, đi qua thung lũng sông Gardon, miền Nam nước Pháp; là một trong cầu dẫn nước cao nhất tại La Mã thời bấy giờ (Công trình được tôn vinh là Di sản thế giới, năm 1985). Sách không chỉ mô tả mà còn đề cập đến các chi tiết chính, đặc biệt là cách thiết kế và lựa chọn vật liệu cần thiết; Các nội dung liên quan đến việc xây dựng và quản lý các hồ chứa nước; Các công nghệ khai thác nguồn nước, trước hết là các máy xay xát, nghiền hoặc đập, là công nghệ chính cho sản xuất nhiều mặt hàng như bột, gỗ, giấy, dệt và chế tác kim loại.
- Về vật liệu xây dựng: Mô tả các loại khác nhau sử dụng cho nhiều loại cấu trúc, cũng như chi tiết các loại vữa xây, vữa trát, xi măng, bê tông, vôi. Ngay từ thời bấy giờ, cuốn sách đã có lời khuyên không sử dụng chì làm đường ống dẫn nước do có thể mang lại bệnh tật…
- Về máy hút, bơm nước: Máy hút nước theo dạng ốc vít Archimedes, là thiết bị được sử dụng rộng rãi để bơm nước tưới và bơm thoát nước; Máy bơm nước được vận hành bằng các cần gạt lên xuống.
- Về các vấn đề khác như: Thiết bị sưởi ấm trong các tòa nhà để cải thiện điều kiện sống; Công cụ khảo sát; Hiện tượng mở rộng, sụt lún ven bờ biển gắn với thay đổi mực nước biển…

Sơ đồ mặt bằng một ngôi nhà Hy Lạp  


Ảnh một máy phóng tên 


Cầu dẫn nước Pont du Gard

Bánh thoát nước từ mỏ, công nghệ thoát nước của La Mã Cổ đại.



Máy hút nước theo dạng ốc vít Archimedes


Tàn tích một lò sưởi dưới sàn của một biệt thự La Mã Cổ đại

Bộ sách De architectura còn viết về các nhân vật lịch sử có liên quan như nhà vua, nhà vật lý, triết gia, nhà văn…
Bộ sách De architectura của Vitruvius được sao chép thành nhiều bản thảo, được lưu giữ trong khoảng một ngàn năm trăm năm. 
Bộ sách được tái khám phá vào năm 1414, khi được tìm thấy tại một tu viện. 
Ấn bản của cuốn sách được in vào năm 1486, lần thứ hai vào năm 1495, không có minh họa. 
Cuốn sách có các minh họa bằng tranh khắc gỗ được xuất bản vào năm 1511 và được dịch ra nhiều thứ tiếng khác nhau. Nhờ nghệ thuật in ấn, tác phẩm của Vitruvius đã trở nên phổ biến rộng khắp. 
Những quan điểm của ông về tỷ lệ hoàn hảo trong kiến trúc và thân thể con người là khởi nguồn cho bức tranh nổi tiếng thời Phục Hưng mang tên của Man Vitruvian của Leonardo da Vinci (thiên tài toàn năng người Ý, 15/4/1425 - 2/5/1519). Bức vẽ (khoảng năm 1490) miêu tả một người đàn ông được đặt vào một hình tròn và hình vuông, thể hiện sự tương quan tỷ lệ lý tưởng của con người với hình học, bắt nguồn từ tập 3, Bộ sách De architectura của Vitruvius. Trong sách ông mô tả hình thể con người là nguồn gốc chính của tỷ lệ trong trật tự hay thức của Kiến trúc Cổ điển với chiều cao cơ thể người bằng 8 lần khoảng cách từ cằm lên đến đỉnh đầu. Trong hình vẽ Man Vitruvian, Leonardo da Vinci đã minh họa lại rõ ý tưởng này của Vitruvius: Vị trí tự nhiên của rốn là ở trung tâm của cơ thể người. Nếu một người hướng thẳng mặt về phía trước và duỗi chân, tay sao cho rốn vẫn là trung tâm, thì các đầu ngón tay và ngón chân sẽ nằm trên một hình tròn có tâm là rốn... Nếu đo khoảng cách từ chân đến đỉnh đầu, ta sẽ thấy nó bằng khoảng cách của hai cánh tay duỗi thẳng; các đường thẳng này sẽ tạo thành một hình vuông bao lấy cơ thể người.

Việc khám phá lại De architectura của Vitruvius đã có ảnh hưởng sâu sắc đến các kiến trúc sư thời Phục Hưng, dẫn đến tái sinh Kiến trúc Cổ điển trong những thế kỷ tiếp theo. Các kiến trúc sư thời Phục Hưng đã tìm thấy trong Bộ sách các kiến thức về khoa học cũng như các kỹ năng của người thợ thủ công. Kiến trúc sư nổi tiếng tại thế kỷ 16 Palladio (người Ý, 30/11/1508 - 19/8/1580) coi Vitruvius là bậc thầy, người đã định hướng cho ông hình thành phong cách kiến trúc.  


Bản thảo Vitruvius; giấy da từ năm 1390 


Người đàn ông Vitruvian, Leonardo da Vinci, (khoảng 1485-90)


Phiên bản tiếng Ý năm 1521 của De architectura, dịch và minh họa bởi Cesare Cesariano 


"Người Vitruvian", minh họa của Cesare Cesariano trong ấn bản De architectura vào năm 1521. 


Bìa phiên bản Bộ sách De architectura của Vitruvius

De architectura - 10 Cuốn sách về Kiến trúc của Marcus Vitruvius Pollio có ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự phát triển của ngành Kiến trúc sau này, được coi là hệ thống lý luận mở đầu của lĩnh vực Nghệ thuật Kiến trúc. 

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD 
Nguồn : 
https://en.wikipedia.org/wiki/Vitruvius
https://en.wikipedia.org/wiki/De_architectura
https://en.wikipedia.org/wiki/Classical_order
https://en.wikipedia.org/wiki/Vitruvian_Man