Thông tin chung:
Công trình: Các thị trấn cổ tại M'Zab Valley, Algeria (M'Zab Valley)
Địa điểm: Ghardaia, Melika, Beni Isguen, Bou Noura và El Atteuf, tỉnh Ghardaïa, Algeria (N32 28 59.988 E3 40 59.988)
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô: Diện tích di sản 665,03
Năm hình thành: 1012- 1350
Giá trị: Di sản thế giới (1982; hạng mục  ii, iii, v)

Algeria là một nước tại Bắc Phi trên bờ biển Địa Trung Hải, phía Đông là Tunisia và Libya, phía Tây là Maroc,  Tây Sahara và Mauritania, phía Nam là Mali và Niger.
Algeria có diện tích 2.381.741 km2, dân số khoảng 40,4 triệu người (2016), thủ đô là thành phố Algiers.
Algeria được chia thành 48 tỉnh. Ngôn ngữ chính thức là tiếng Ả rập và Berber.
Quốc gia này từng là nơi sinh sống của người Berber (hay Imazighen), từ ít nhất năm 10.000  trước Công nguyên. Vùng đất này của người Berber đã trải qua nhiều đế chế và triều đại cai trị: Numidian; Phoenicia; Carthaginians; Romans, Vandals, Byzantines, Umayyads, Abbasids, Idrisid, Aghlabid, Rustamid, Fatimids, Zirid, 
Hammadids, Almoravids, Almohads, Đế chế Tây Ban Nha, Đế chế Ottoman và Thực dân Pháp (cai trị trong giai đoạn năm 1830-1962).
Ngày 5/7/1962 Algeria tuyên bố độc lập từ Pháp.
Algeria hiện được phân thành 48 tỉnh và 1541 huyện.

Ghardaïa là một tỉnh (wilaya) ở miền Nam Algeria, được đặt theo tên thành phố thủ phủ Ghardaïa.
Địa phương này có M'Zab Valley là một thung lũng hẹp với các ốc đảo nằm sâu tại phía Bắc sa mạc Sahara, cách thành phố thủ đô Algiers khoảng 600 km về phía Nam. Xa xưa vùng này là cư trú của người Mozabite (thuộc dân tộc Berber). 
Người Mozabite chủ yếu sống trong 5 ốc đảo liền nhau là Ghardaïa, Beni Isguen, El Atteuf, Melika và Bounoura, cũng như 2 ốc đảo bị cô lập khác ở xa hơn về phía Bắc là Berriane và Guerrara.
5 ốc đảo Ghardaïa, Beni Isguen, El Atteuf, Melika và Bounoura ngày nay trở thành 5 điểm dân cư - Ksar (thị trấn, dạng định cư kết hợp với hệ thống phòng thủ, hệ sinh thái xã hội và tự nhiên nửa đô thị, nửa nông thôn), chạy dọc theo chiều dài khoảng 10km của Thung lũng M'Zab (M'Zab Valley). Trong đó khu phố Ghardaïa là lớn nhất.
Tất cả 5 thị trấn trên được xây dựng vào khoảng năm 1012- 1350 bởi những người Hồi giáo.


Bản đồ Algeria và vị trí của thành phố Ghardaïa




Hình ảnh chung về các thị trấn cổ tại Thung lũng M'Zab, Algeria

Sau khoảng 700 - 1000 năm, các  trong Thung lũng M'Zab vẫn còn được bảo tồn gần như nguyên vẹn từ lối sống của cư dân đến các công trình với các kỹ thuật xây dựng có từ thế kỷ 11.

Các thị trấn (Ksar) được xây dựng trên các gò núi, cạnh sông, vừa tiết kiệm đất đai màu mỡ cho sản xuất nông nghiệp vừa bảo vệ thị trấn khỏi nguy cơ lũ lụt. 
Bao quanh mỗi thị trấn là các bức tường thành. Tại vị trí trung tâm và là nơi có thể bao quát toàn bộ khu vực là nhà thờ Hồi giáo với những ngọn tháp.
Các nhà thờ Hồi giáo tại ở M'Zab không chỉ là trung tâm của đức tin mà còn là những pháo đài bao gồm cả kho vũ khí, kho lương thực và là nơi kháng cự cuối cùng trong trường hợp thị trấn bị tấn công.
Xung quanh nhà thờ Hồi giáo là cuộc sống của cộng đồng với những ngôi nhà được xây dựng theo vòng tròn đồng tâm, mở rộng ra đến các vòng thành lũy. Mỗi ngôi nhà ở trong thị trấn như một tế bào không gian, minh họa cho một xã hội bình đẳng được thành lập dựa trên sự tôn trọng cấu trúc gia đình, bảo tồn sự gắn bó và tự chủ.

Công trình được xây dựng bằng vật liệu địa phương (đá sa thạch trắng, xám, xanh lục hoặc đỏ; đất sét; cây cọ...); Góp phần hình thành cảm nhận thị giác: công trình như gắn vào trong đất, nổi lên từ đất và hợp nhất với môi trường. Tại đây sự can thiệp của con người vào tự nhiên là tối giản, sự cộng sinh là chủ đạo, trước hết là sự cộng sinh của quy hoạch đô thị với môi trường xung quanh.
Các công trình kiến trúc đơn giản về mặt hình thức, tường sơn màu trắng hoặc xanh, nâu.
Giữa các ngôi nhà ở là lối đi hẹp, quanh co theo mức độ phân cấp không gian và che chắn ngôi nhà khỏi ánh nắng mặt trời.
Các ngôi nhà ở tại Thung lũng M'Zab của người Mozabite có mặt tiền đóng kín, song lại mở ra bầu trời tại sân thượng. Lối vào nhà được đánh dấu bằng một cánh cửa lớn bằng gỗ cọ, có thể có cửa riêng cho khách.
Nhà có không gian trung tâm, nơi diễn ra các hoạt động hàng ngày. Tại đây có một giếng trời cung cấp gió và ánh sáng. Bao quanh không gian trung tâm là các phòng chức năng và cầu thang. Trong nhà có phòng đầy đủ tiện nghi và lối vào riêng dành cho nam giới. Khi không có hầm, tầng trệt trở thành không gian sống mát mẻ nhất trong mùa hè. Các ngôi nhà không có ban công hay logia nhô ra ngoài hoặc quá cao mà che khuất các nhà khác. Tại đây không khuyến khích việc thể hiện sự giàu có qua các vật liệu hoặc cách xử lý mặt tiền ngôi nhà.


Sơ đồ mặt cắt qua một thị trấn (Ksar), tại M'Zab Valley; thị trấn nằm trên gò cao với các tòa tháp của nhà thờ Hồi giáo, phía thấp là ốc đảo rừng cọ và dòng sông cạn; nước được lấy từ giếng ngầm.


Sơ đồ ngôi nhà ở truyền thống tại các thị trấn (Ksar) trong Thung lũng M'Zab

Ngay từ những năm đầu hình thành, M'Zab Valley đã là một trung tâm thương mại sôi động.
Hiện nay, M'Zab Valley tiếp tục là nơi tập trung phát triển các ngành tiểu thủ công nghiệp, công nghiệp vừa và nhỏ (dệt thảm, may, sản xuất giấy, bao bì, sản xuất đồ gỗ, chế tác đồ đồng, đồ trang sức, chế biến thực phẩm…) và du lịch, tạo ra nhiều việc làm phi nông nghiệp cho địa phương.  

Trong 5 thị trấn, Beni Isguen là trung tâm tôn giáo của cả M'Zab Valley. Du khách chỉ được phép vào thành phố khi có người hướng dẫn. Người ngoài không được phép vào trong thời gian cầu nguyện và không được ở lại qua đêm (và cũng không được định cư tại đây). Cư dân nơi đây duy trì lối sống của người Hồi giáo, hiếm khi đi ra bên ngoài ốc đảo.  

Khu đô thị cổ M'Zab Valley, Algeria được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới (năm 1982) với tiêu chí: 

Tiêu chí (ii): Các thị trấn cổ tại M'Zab Valley, Algeria với kiến trúc nguyên bản cùng cách tổ chức nghiêm ngặt có từ đầu thế kỷ 11 đã hình thành một mô hình định cư xuất sắc của con người tại khu vực trung tâm Sahara. Mô hình khu định cư này đã có ảnh hưởng đáng kể trong gần một thiên niên kỷ đối với kiến ​​trúc và quy hoạch các đô thị Ả Rập và tác động sâu sắc tới các kiến ​​trúc sư và nhà quy hoạch hiện đại của thế kỷ 20, từ Le Corbusier (kiến trúc sư nổi tiếng người Pháp và Thụy Sĩ, 1887 – 1965) đến Fernand Pouillon (kiến trúc sư người Pháp, 1912 – 1986) và André Raverau (kiến trúc sư người Pháp, 1919 – 2017).  

Tiêu chí (iii): Ba yếu tố cấu thành nên các khu dân cư và đô thị tại Thung lũng M'Zab: Thị trấn, nghĩa trang và khu rừng cọ tại các ốc đảo, là một bằng chứng đặc biệt về một truyền thống văn hóa Hồi giáo (Ibadis) ở cấp độ cao và nguyên tắc bình đẳng xã hội được người Mozabite vận dụng một cách tỉ mỉ. 

Tiêu chí (v): Các yếu tố cấu thành Thung lũng M'Zab là một ví dụ tiêu biểu về sự định cư của con người, đại diện cho nền văn hóa Hồi giáo, thông qua hệ thống giữ, phân phối nước tạo ra các ốc đảo và thể hiện tương tác cực kỳ hiệu quả của con người với môi trường bán sa mạc. 


Sơ đồ phạm vi khu Di sản các thị trấn cổ tại Thung lũng Mzab, Algeria: 

Danh mục các địa điểm thuộc khu vực Di sản các thị trấn cổ tại Thung lũng Mzab, Algeria:  

Thung lũng M'zab chạy dọc theo một con sông cạn M'zab (M'zab River).
Vào thế kỷ 11, những người Mozabites, bậc thầy về nghệ thuật và kiến ​​trúc Hồi giáo đã thành lập tại Thung lũng M'Zab, trên sa mạc Sahara, một ốc đảo bao gồm bảy khu định cư, El Atteuf, Mélika, Bou-Noura, Beni-Izguen, Guerra, Bériane và Gherdaia (5 trong số đó thuộc khu vực Di sản).


Sơ đồ vị trí 5 thị trấn cổ tại Thung lũng Mzab, Algeria


Toàn bộ Thung lũng M'Zab nhìn từ thị trấn Ghardaia


Thung lũng M'Zab là sự đan xen giữa các thị trấn và ốc đảo rừng cọ

Thị trấn El Atteuf

El Atteuf (Ksar El Atteuf) là một thị trấn thuộc tỉnh Ghardaïa, nằm trong thung lũng M'zab, cách Ghardaïa, thủ phủ của tỉnh khoảng 6 km về phía Đông. Dân số của thị trấn khoảng 1,5 vạn người (năm 2008).
El Atteuf là thị trấn lâu đời nhất trong khu vực, được xây dựng vào năm 1012, là điểm khởi đầu cho quá trình đô thị hóa tại Thung lũng M'zab.
Thị trấn có hai nhà thờ Hồi giáo, trong đó nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim (Mosque Sidi Brahim) đặc biệt nổi tiếng.  
Khu chợ nằm ở phía Đông Bắc của thị trấn, được bao quanh bởi các gian hàng có kích thước thước khác nhau. Tại đây có một quảng trường, nơi tổ chức các buổi lễ hội của thị trấn. Kề liền thị trấn là một nghĩa trang lớn chứa một số ngôi mộ với các trụ tháp vôi màu xanh lam.


Thị trấn El Atteuf nằm cạnh dòng sông cạn 


Các khu phố được hình thành từ các ngôi nhà ở hình hộp dọc theo các ngõ phố hẹp tại thị trấn El Atteuf


Ngõ bên trong các ô phố tại thị trấn El Atteuf


Cư dân trong thị trấn El Atteuf

Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim

Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim (Mosque Sidi Brahim, mã hiệu Di sản 188-012) được xây dựng cùng với lăng mộ của Sheikh Sidi Brahim.  
Địa điểm này là một trong những nghĩa trang lâu đời nhất trong thung lũng, nằm dưới chân dốc phía Nam của thị trấn El Atteuf.
Công trình nằm nửa chìm nửa nổi. Mặt bằng công trình gồm các bức tường bao quanh có hình dạng hữu cơ. Bên trong có các đoạn tường (như cột) đỡ mái và một khoang tròn nhỏ.
Không gian khoang tròn nhỏ là nơi để dạy kinh Qur'an. Phần còn lại là không gian cầu nguyện.
Người ta cho rằng, hình dạng, tỷ lệ cũng như việc sử dụng ánh sáng và thông gió tự nhiên của nhà thờ này đã truyền cảm hứng cho kiến trúc sư Le Corbusier khi thiết kế Nhà nguyện của nhà thờ Notre Dame du Haut tại Ronchamp (Chapelle Notre-Dame-du-Haut de Ronchamp; Di sản thế giới), Pháp.
Công trình được xây dựng từ các vật liệu có sẵn tại địa phương; vữa đá và vôi cho tường và trụ chịu lực; thân cây cọ cho dầm; nhánh cọ bện tạo kết cấu vòm mái. Các hốc tường bên trong được sử dụng làm nơi chứa các vật dụng như đèn dầu.
Bên ngoài công trình là khu vực cầu nguyện và nghĩa trang.
Toàn bộ cấu trúc được phủ một lớp vữa vôi, thực hiện bằng nhiều kỹ thuật khác nhau (trát bằng tay, hoặc quét bằng lá cọ). Màu sắc trắng của công trình tương phản với màu sắc của môi trường xung quanh.
Kiến trúc của Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim cũng như các công trình khác tại Thung lũng M'zab mang lại cảm nhận như KTS Le Corbusier đã viết khi du lịch Algeria: Kiến trúc Ả Rập dịu dàng và nhân văn, trang nghiêm, tràn đầy sự điềm tĩnh và đẹp đẽ.


Thị trấn El Atteuf; góc dưới bên phải ảnh là Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim

Phối cảnh Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim tại thị trấn El Atteuf


Mặt bằng Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim tại thị trấn El Atteuf






Sơ đồ mặt cắt Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim tại thị trấn El Atteuf


Sơ đồ mặt đứng Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim tại thị trấn El Atteuf


Nội thất Nhà thờ Hồi giáo Sidi Brahim tại thị trấn El Atteuf

Ksar Bounoura

Bounoura (Ksar Bounoura) là một thị trấn thuộc tỉnh Ghardaïa, nằm trong thung lũng M'zab, phía Tây của thị trấn El Atteuf. Dân số của thị trấn khoảng 3,5 vạn người (năm 2008).
Thị trấn được thành lập vào năm 1046, nằm trên một ngọn đồi, phía dưới là thung lũng M'zab (M'zab Oued).
Tại đây đã từng tồn tại 2 tháp (Ksours), hiện chỉ còn một tháp tại nhà thờ Hồi giáo.
Thị trấn bao gồm các con ngõ hẹp và những ngôi nhà nhỏ; được mở rộng vào thế kỷ 13.




Thị trấn Bounoura nằm trên một gò núi dọc sông

Ksar Melika

Melika (Ksar Melika; Melika có nghĩa là nữ hoàng) là một thị trấn thuộc tỉnh Ghardaïa, nằm trong thung lũng M'zab, phía Tây của thị trấn Bounoura.
Thị trấn được thành lập vào năm 1349 và là thị trấn duy nhất trong khu vực Di sản vẫn giữ nguyên quy mô như ban đầu.
Thị trấn như một bản sao thu nhỏ của thị trấn Ghardaïa, với những ngôi nhà màu đất bám theo sườn đồi và một số nhà cao tầng như những tháp canh.
Ven thị trấn, cạnh nghĩa trang là Nhà thờ Hồi giáo Sidi Aïssa (Mosque Ami Said), là một phần trong toàn bộ cảnh quan kiến ​​trúc tại đây. Công trình bị phá hủy vào cuối thế kỷ 20, hiện chỉ còn tàn tích.
Melika đã từng là địa điểm linh thiêng của M'zab và là nơi có lăng mộ của Sidi Aïssa.


Sơ đồ mặt bằng thị trấn Melika, M'Zab Valley


Thị trấn Melika

Lăng mộ Ami Said /Sidi Aïssa

Lăng mộ Ami Said/Sidi Aïssa (Tomb Ami Said, mã hiệu Di sản 188-025), gia đình và đệ tử của ông nằm phía Bắc Ksar Melika, bên trong một nghĩa trang lớn.
Ami Said là một vị thánh Hồi giáo (1465- 1526) đáng kính trong vùng. Lăng mộ của ông được khắc họa bởi các cột tháp như những ngón tay hướng lên bầu trời, tạo thành một tác phẩm điêu khắc siêu thực.


Hình ảnh lăng mộ Ami Said/Sidi Aïssa tại Thị trấn Melika

Ksar Beni Isguen

Beni Isguen (Ksar Beni Isguen; tên Beni Isguen có nghĩa là con trai của những người nắm giữ đức tin) là một thị trấn thuộc tỉnh Ghardaïa, nằm trong thung lũng M'zab, phía Nam của thị trấn Bounoura. Dân số của thị trấn khoảng 0,8 vạn người (năm 2000). 
Thị trấn được thành lập vào năm 1321.
Vào thế kỷ 19, thành phố có hai bức vòng thành. Tất cả các vòng thành đóng cửa vào ban đêm.
Năm 1882, thị trấn được mở rộng, vòng thành ngoài bị gỡ bỏ. Vòng thành trong hiện tại có chiều dài 1525m, cao 3m với đội dày 1m tại chân đế và 0,2m trên đỉnh.
Ngày nay trong thị trấn Beni Isguen vẫn còn lưu giữ được mô hình hoạt động từ thời xa xưa với các con hẻm và các ngọn tháp đặt rải rác trong thị trấn.
Điểm nổi bật là của thị trấn là nhà thờ Hồi giáo tại trung tâm thị trấn và các tòa tháp, trong đó có tháp Boulila.
Thành phố có nhiều thư viện. Trên quảng trường Lalla Achou ven thị trấn có các chợ trời rất sống động.
Những ngôi nhà ở trong thành phố thường có hai cửa ra vào: một cho gia đình và một cho khách; cửa sổ nhỏ đủ lấy ánh sáng và không để nhìn vào từ bên ngoài.
Trong 5 thị trấn, Beni Isguen là trung tâm tôn giáo của cả M'Zab Valley. Du khách chỉ được phép vào thị trấn khi có người hướng dẫn. Người ngoài không được phép vào trong thời gian cầu nguyện và không được ở lại qua đêm.
Cư dân nơi đây duy trì lối sống của người Hồi giáo, hiếm khi đi ra bên ngoài ốc đảo.


Thị trấn Beni Isguen


Các bức tường thành trong thị trấn Beni Isguen


Nhà thờ đặt trên gò cao nhất của thị trấn Beni Isguen, như một pháo đài


Khu dân cư bố trí bao quanh nhà thờ tại thị trấn Beni Isguen


Hình ảnh khu dân cư tại thị trấn Beni Isguen nhìn từ trên cao; Các ngôi nhà mở ra bầu trời.

Ksar Ghardaïa

Ghardaïa (Ksar Ghardaïa) là một thị trấn thuộc tỉnh Ghardaïa, nằm trong thung lũng M'zab, phía Tây của thị trấn Melika. Dân số của thị trấn khoảng 9,3 vạn người (năm 2008).
Thị trấn được thành lập vào năm 1053.
Thị trấn có tường bao quanh. Trung tâm thị trấn là khu phố cổ với những ngôi nhà màu trắng, hồng và đỏ, được làm từ cát, đất sét và thạch cao.
Bố cục độc đáo của thị trấn Ghardaïa được quyết định bởi địa hình núi đá của khu vực. Ngoài các nhà thờ Hồi giáo bố trí trên đỉnh đồi, tại đây còn có các ngôi nhà ở nằm trong các ngõ hẻm và một trung tâm chợ lớn. Những ngôi nhà được định hướng nhằm đón ánh sáng mặt trời và ống khói của nhà được bố trí không làm ảnh hưởng đến các ngôi nhà khác ở lân cận.
Tại đây (cũng như các thị trấn khác trong khu vực Di sản), cộng đồng dân cư luôn tuân thủ theo các quy tắc quản trị và góp phần vào việc duy trì, chăm sóc cộng đồng. Một đặc điểm độc đáo khác của người Mozabite là ngay từ khi sinh ra, họ đã được cộng đồng chăm sóc về giáo dục, công việc, hôn nhân và xây dựng nhà. Đây cũng là nơi nổi tiếng với công nghệ làm đồ gốm, dệt thảm và trang phục truyền thống.
Ghardaïa là trung tâm của Thung lũng M'zab và là quê hương của giáo phái Hồi giáo Ibadi (Ibadi Islam) ở Algeria. Theo giáo phái này, sự lãng phí nước hay bất kỳ món quà nào của đất đai, được coi là một tội lỗi. Nhà thờ Hồi giáo Ghardaïa, được xây dựng vào thế kỷ thứ 11, mang phong cách kiến trúc Moorish (Moorish architecture, là một kiểu kiến trúc truyền thống được phát triển ở khu vực phía Tây thế giới Hồi giáo, trong đó có Algeria). Tháp của nhà thờ đơn giản và thanh lịch và được thiết kế như một tháp thông gió.
Phần lớn các công trình khác trong thị trấn được xây dựng theo kiểu kiến trúc bản địa của người Mozabite/Berber.
Khu phố cổ thị trấn Ghardaïa hiện không chỉ thu hút du khách mà còn thu hút các nhà nhân chủng học, kiến trúc sư, nhà sử học…nhằm khám phá sự độc đáo về văn hóa, nhân học và kiến ​​trúc. 



Sơ đồ mặt bằng thị trấn Ghardaïa, M'Zab Valley


Thị trán Ghardaia - thị trấn lớn nhất của M'Zab Valley với dòng sông cạn
Wadi Mzab (phía bên phải ảnh)


Nhà thờ Hồi giáo tại thị trấn Ghardaia với hình khối và  trang trí đơn giản


Chợ truyền thống tại thị trấn Ghardaia

Đô thị cổ M'Zab Valley được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa thế giới (năm 1982), là một trong những địa điểm tạo nguồn cảm hứng cho các nhà quy hoạch đô thị ngày nay và là nơi thu hút du khách hàng đầu tại Algeria.

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/188
https://en.wikipedia.org/wiki/Algeria
https://en.wikipedia.org/wiki/Ibadi_Islam
https://en.wikipedia.org/wiki/Gharda%C3%AFa_Province
https://en.wikipedia.org/wiki/M%27zab
http://www.algeria.com/blog/the-m-zab-valley-of-algeria
http://triptod.tumblr.com/post/94433454672/world-heritage-mzab-valley-in-sahara-desert
https://fr.wikipedia.org/wiki/El_Atteuf
https://en.wikipedia.org/wiki/Bounoura
https://en.wikipedia.org/wiki/Aissawa
https://fr.wikipedia.org/wiki/Melika
https://fr.wikipedia.org/wiki/Beni_Isguen
https://en.wikipedia.org/wiki/Gharda%C3%AFa
https://cjb.hypotheses.org/698

Xem video giới thiệu công trình tại đây.

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ  

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi