Nhật Bản đã rất thành công trong những năm 70 như một câu chuyện thần kỳ trong phát triển kinh tế – xã hội, không chỉ với những chiến lược và những chính sách công nghiệp hoá đạt được nhiều thành tựu đáng khâm phục mà vẫn gắn liền với xây dựng và gìn giữ một nền văn hoá đặc sắc của mình. Trong suốt thời kỳ tăng trưởng của nền kinh tế Nhật Bản, các KCN đã đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển các ngành sản xuất công nghiệp và đảm bảo phát triển kinh tế cân đối giữa các vùng, miền của Nhật Bản.

Tính đến năm 1989 cả nước Nhật đã có 602 KCN, gồm 77 KCN ven biển, 525 KCN nội địa với tổng diện tích 34.968 ha (trong đó tổng diện tích các KCN ven biển là 20.257 ha và các KCN nội địa là 14.511 ha).

Dưới đây là những nhân tố cơ bản tạo nên sự thành công của hệ thống KCN Nhật Bản.

Xây dựng khuôn khổ pháp lý cho hoạt động và phát triển các KCN

Luật Xúc tiến di chuyển công nghiệp ban hành năm 1972 là cơ sở pháp lý cơ bản cho sự phát triển công nghiệp vùng và hình thành các KCN. Luật này khuyến khích di chuyển các xí nghiệp từ khu vực tập trung công nghiệp quá đông ra các vùng kém phát triển, ít có hoạt động công nghiệp; đồng thời đề cập đến các kế hoạch xây dựng nhà máy mới hay mở rộng các nhà máy hiện có, bảo vệ môi trường và ổn định lao động. Các vùng tập trung công nghiệp qúa đông được chỉ định là “khu vực khuyến khích di chuyển công nghiệp”(IRE-Industry Relocation-Encouraged Area) và những khu vực kém phát triển được chỉ định là “ Khu vực khuyến khích thiết lập công nghiệp” (IIE- Industrial Introduction-Encourage Area). Các cơ sở công nghiệp trong khu IRE được khuyến khích rời đi nơi khác để phát triển các khu đô thị mới, ngược lại các xí nghiệp công nghiệp được khuyến khích thành lập trong các khu IIE. Để khuyến khích việc di chuyển các cơ sở sản xuất công nghiệp, Chính phủ áp dụng một số biện pháp như ưu đãi thuế, trợ cấp hoặc cho vay vốn ưu đãi. Căn cứ vào Luật Xúc tiến di chuyển công nghiệp, Chính phủ Nhật Bản đã đề ra Kế hoạch di chuyển công nghiệp với mục tiêu thu hẹp 20% diện tích các cơ sở công nghiệp trong các khu IRE từ năm 1985 đến năm 2000, theo đó giảm tỷ lệ hàng hoá bán ra từ các khu IRE từ 18% xuống 11%. Vào thập niên 1980-1990, mỗi năm có hơn 50% nhà máy được thành lập trong các khu công nghiệp và hơn 67% nhà máy mới hay mở rộng nằm trong các khu IIE. Điều này chứng tỏ các KCN hấp dẫn đối với các xí nghiệp và là một biện pháp hiệu quả để khuyến khích việc đặt các nhà máy ở những vùng xa xôi.

Trên cơ sơ Luật Technopolis ban hành năm 1983, Chính phủ Nhật Bản đã đề ra Kế hoạch Technopolis là một chiến lược mới để phát triển các vùng xa xôi hẻo lánh bằng cách tạo ra những thành phố hấp dẫn trong đó các khu công nghiệp, khu vực nghiên cứu và khu dân cư được liên kết chặt chẽ với nhau. Khu công nghiệp ở đây tặp trung các ngành công nghệ cao như điện tử, công nghệ sinh học, sản xuất vật liệu mới... Khu vực nghiên cứu gồm các trường kỹ thuật, các trung tâm đào tạo hay phòng thí nghiệm nhằm cung cấp những sản phẩm khoa học kỹ thuật cơ bản cho các doanh nghiệp trong vùng. Khu dân cư được qui hoạch xây dựng đồng bộ và hiện đại để phục vụ cuộc sống sinh hoạt hàng ngày của các nhà quản lý, kỹ sư, các nhà nghiên cứu và gia đình họ.

Luật thúc đẩy các dự án đặc biệt để phát triển công nghiệp tiên tiến của vùng được ban hành năm 1988 nhằm di chuyển các cơ sở sản xuất và hình thành những trung tâm phát triển công nghiệp nòng cốt trong khu vực. Một số luật phát triển vùng có liên quan đến việc hình thành các KCN cũng được ban hành như Luật phát triển các thành phố công nghiệp mới được ban hành năm 1962 liên quan đến các KCN ven biển cho các ngành hoá chất và công nghiệp nặng; Luật các biện pháp đặc biệt để khai thác các mỏ than ban hành năm 1961

Ngoài ra còn có một số qui định của pháp luật điều chỉnh hoạt động phát triển các KCN và quản lý đất đai như: Luật đặt vị trí các nhà máy qui định điều kiện sử dụng đất để xây dựng nhà máy, theo đó các cơ sở sản xuất phải đảm bảo diện tích trồng cây xanh nhất định; Luật qui hoạch đô thị và các qui định khác kiểm soát việc sử dụng đất đai theo các tiêu chuẩn xây dựng; Luật và qui định về bảo vệ môi trường nhằm kiểm soát chất lượng nước và không khí do các nhà máy thải ra, bao gồm cả qui định đánh giá tác động môi trường của dự án...

Lập kế hoạch và cơ chế điều phối

Trong hệ thống quản lý nhà nước của Nhật Bản, có 3 cơ quan chính quản lý hoạt động phát triển của các KCN gồm: Bộ Thương mại và công nghiệp quốc tế (MITI), Cơ quan quản lý đất quốc gia (NLA) và Bộ Xây dựng (MOC). Theo đó MITI chịu trách nhiệm thực hiện kế hoạch di chuyển công nghiệp, xây dựng các thành phố công nghiệp và các chính sách về phát triển vùng trong đó đề ra cơ cấu công nghiệp, mục tiêu và chiến lược đặt vị trí các ngành công nghiệp, nhằm đảm bảo qui hoạch phát triển các KCN một cách cân bằng dựa trên cơ sở cung – cầu về phát triển công nghiệp của khu vực. Cơ quan NLA có kế hoạch tổng thể sử dụng đất, xác định rõ định hướng áp dụng cho các dự án phát triển cả nước và phát triển vùng trong giai đoạn dài (trên 10 năm), đồng thời đưa ra những hướng dẫn về sử dụng đất đai và quy hoạch phát triển cơ sở hạ tầng như đường xa lộ, xe điện cao tốc và viễn thông. Mỗi loại cơ sở hạ tầng được lập kế hoạch theo một hệ thống riêng, do đó vị trí các KCN trong tương lai có thể được dự kiến trước. Bộ Xây dựng (MOC) theo dõi việc sử dụng và phát triển đất đai, xây dựng hạ tầng như giao thông, xử lý chất thải công nghiệp. Ngoài ra Bộ Nông nghiệp (MOA) và Bộ Vận tải (MOT) quản lý những vấn đề khác có liên quan

Kế hoạch xây dựng cơ sở hạ tầng và thành lập các KCN do các chính quyền địa phương chủ động lập dựa trên cơ sở các kế hoạch phát triển công nghiệp của cả nước và phát triển vùng của Chính phủ. Cộng đồng địa phương cũng tham gia vào việc thẩm định, đánh giá và quyết định dự án thông qua một uỷ ban được thành lập gồm các công ty kinh doanh hạ tầng, đại diện cộng đồng dân cư và các chủ sở hữu đất. Các giáo sư kỹ thuật và chuyên gia về phát triển vùng của các trường đại học cũng được mời tham gia uỷ ban này trong trường hợp phát triển các KCN công nghệ cao. Chính quyền địa phương có nhiệm vụ hỗ trợ đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng cho các KCN và cung cấp các dịch vụ cần thiết cho các doanh nghiệp hoạt động trong KCN. Để khuyến khích việc đặt các KCN trong vùng mình, các cơ quan địa phương còn áp dụng các biện pháp hỗ trợ đầu tư như trợ cấp vốn, miễn, giảm thuế... cho các doanh nghiệp

Căn cứ vào kế hoạch phát triển các thành phố công nghiệp Technopolis, Chính phủ đã đề ra những nguyên tắc cơ bản để phát triển các thành phố công nghiệp “technopolis”, bao gồm: (i) Xác định các khu vực dự kiến phát triển công nghiệp công nghệ cao; (ii) Xác định các mục tiêu phát triển công nghiệp công nghệ cao trong nền kinh tế địa phương; và (iii) Lập các dự án kinh doanh cần thiết để đạt được các mục tiêu trên. Căn cứ vào những nguyên tắc trên, các cơ quan có thẩm quyền xây dựng các tiêu chí cụ thể để lựa chọn địa điểm xây dựng các KCN công nghệ cao “technopolis” như:

- Khu vực hiện không tập chung quá đông các cơ sở công nghiệp;

- Nằm gần các thành phố được coi như trung tâm hoạt động công nghiệp;

- Nằm gần các trường đại học đào tạo các ngành phát triển công nghệ cao;

- Hiện tập trung nhiều cơ sở kinh doanh thương mại;

- Gần các đầu mối hệ thống giao thông chính, xa lộ.

Dựa trên các nguyên tắc nói trên, các cơ quan địa phương soạn thảo các chương trình phát triển các thành phố công nghệ cao và được các cơ quan chính phủ thẩm tra để cho phép thực hiện theo các tiêu chuẩn sau: (i) Khu vực thích hợp cho việc thiết lập thành phố công nghệ; (ii) Tuân theo đúng nguyên tắc về phát triển thành phố công nghệ; (iii) Dự án có ảnh hưởng kinh tế thuận lợi cho vùng. Căn cứ vào chương trình phát triển nói trên, Chính phủ đã chỉ định có 25 khu vực phát triển thành các thàn phố công nghiệp; các khu công nghiệp công nghệ cao và các khu nghiên cứu cũng được khuyến khích thành lập đồng bộ tại các thành phố này để phục vụ cho các mục tiêu đào tạo và nghiên cứu. Đồng thời, Chính phủ cũng đã qui hoạch xây dựng các thành phố sinh thái “Ecopolis” nhằm giải quyết các vấn đề về đô thị hoá và ô nhiễm môi trường sinh thái.

Nhìn chung Nhật Bản có một hệ thống qui hoạch ổn định và có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền trung ương và địa phương với các cơ quan và tổ chức khác. Tuy nhiên, một trong những vấn đề khó khăn là sự cạnh tranh mạnh giữa các vùng, vì các KCN do các chính quyền địa phương chủ động thiết lập và hoạt động theo cơ chế thị trường. Các doanh nghiệp thường có huynh hướng đặt các xí nghiệp tại những khu vực có điều kiện tốt như gần các thị trường tiêu thụ, vì vậy các KCN ở xa rất khó thu hút các dự án đầu tư. Để đảm bảo sự phát triển được cân đối, Chính phủ đã có chính sách phát triển các KCN trên tất cả các vùng xa xôi, hẻo lánh của đất nước. Tuy nhiên vấn đề quan trọng đặt ra là mức độ tham gia của Chính phủ trung ương vào quá trình lập kế hoạch và xác định vị trí xây dựng các KCN để đảm bảo sự phát triển bền vững và cân bằng giữa các khu vực. Khó khăn thứ hai trong việc lập dự án phát triển KCN là việc chia sẻ rủi ro trong đầu tư kinh doanh hạ tầng KCN giữa chính quyền địa phương và các nhà đầu tư hạ tầng, như công ty JRDC. Theo nhu cầu hoạt động sản xuất của các doanh nghiệp, các KCN có chất lượng dịch vụ tốt và giá thuê đất rẻ sẽ hấp dẫn hơn. Sự giúp đỡ của các cơ quan địa phương cho các dự án đầu tư chủ yếu tập trung vào việc cung cấp dịch vụ, cơ sở hạ tầng và phương tiện tài chính cho các doanh nghiệp. Tuy nhiên thị trường tiêu thụ ở các vùng xa xôi, hẻo lánh rất khó khăn nên các nhà đầu tư hạ tầng KCN thường không muốn đầu tư ở những vùng này.

Một số cơ chế hỗ trợ phát triển khu công nghiệp

Nhận thức được tầm quan trọng của việc hình thành và phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng, tạo môi trường thuận tiện cho sản xuất công nghiệp, Chính phủ Nhật Bản đã dành một lượng vốn đầu tư ngày càng lớn cho lĩnh vực này. Nếu như vào năm 1955, tổng vốn đầu tư của Nhà nước cho phát triển hệ thống cơ sở hạ tầng công nghiệp là 80 tỷ yên, tương đương 0,9% GDP thì vào năm 1970 số vốn này là 1.876 tỷ yên, tương đương 2,5% GDP và vào năm 1980 là 6.684 tỷ yên, tương đương 2,8% GDP.

Chính phủ đã áp dụng một số biện pháp khuyến khích và hỗ trợ các xí nghiệp theo các luật về phát triển công nghiệp vùng và các qui định của các chính quyền địa phương như: hỗ trợ về thuế (miễn, giảm thuế; áp dụng mức khấu khao đặc biệt); hỗ trợ vốn kinh doanh từ nguồn ngân sách trung ương và ngân sách địa phương; tạo điều kiện vay vốn ưu đãi của các tổ chức thuộc Chính phủ... Các biện pháp về thuế được áp dụng khác nhau cho từng xí nghiệp trong các KCN theo các luật về phát triển vùng liên quan. Một số biện pháp hỗ trợ được áp dụng cho các vùng chỉ định như: (i) miễn thuế doanh nghiệp và thuế tài sản cố định trong vòng 3 năm; (ii) miễn thuế mua bất động sản: (iii) áp dụng chế độ thuế đặc biệt về sở hữu đất đai và khâu khao đặc biệt (16% các thiết bị sản xuất và 8% cho các công trình xây dựng và các cơ sở phụ thuộc). Những thiết bị và công trình xây dựng trong các thành phố technopolis được hưởng mức khấu hao đặc biệt 30% cho thiết bị và 15% cho công trình.

Ngoài ra để khuyến khích việc di chuyển các cơ sở công nghiệp ra khỏi khu vực IRE và phát triển các KCN mới, Chính phủ Nhật Bản đã hỗ trợ vốn ngân sách để xây dựng các cơ sơ phúc lợi cho xã hội và bảo vệ môi trường phục vụ cho các KCN, số tiền trợ cấp được tính theo số lượng và diện tích của các nhà máy mới xây dựng hay mở rộng. Tại những khu vực mới phát triển, khó thu hút đầu tư, xúc tiến đầu tư, quảng bá sản phẩm... cho những xí nghiệp mới được thành lập. Các tổ chức tài chính nhà nước như Ngân hàng phát triển Nhật Bản, Công ty phát triển khu vực Hokkaido-Tohoku... có các chương trình cho vay vốn với lãi suất ưu đãi đối với các dự án đầu tư xây dựng hạ tầng KCN, các dự án đầu tư tại những khu vực khuyến khích phát triển công nghiệp hay tại các thành phố công nghệ cao.

Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam

Việc phát triển các KCN của Nhật Bản diễn ra trong những thập niên đầu và giữa thế kỷ 20, trong bối cảnh thế giới khác nhiều so với thời kỳ hiện nay- thời kỳ của toàn cầu hoá, thương mại tự do và động lực tri thức. Tuy nhiên, đối với nước ta – một nước đang phát triển và đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá thì những bài học kinh nghiệm về hoạch định chính sách đầu tư phát triển các KCN của Nhật Bản vẫn rất bổ ích đối với Việt Nam.

Thứ nhất, cần sớm hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về KCN, tiến tới ban hành Luật về KCN làm cơ sở pháp lý ổn định và thống nhất cho việc tổ chức và hoạt động của các KCN ở Việt Nam. Các công cụ chính sách đầu tư phát triển KCN phải rõ ràng, minh bạch, đặc biệt là phải nhất quán, có tầm nhìn dài hạn và toàn cục được xây dựng trên cơ sở cân nhắc rất kỹ mục tiêu công nghiệp hoá cho từng thời kỳ.

Thứ hai, qui hoạch phát triển các KCN của từng địa phương phải phù hợp với qui hoạch tổng thể các KCN trên cả nước và qui hoạch phát triển công nghiệp, qui hoạch phát triên kinh tế – xã hội vùng, miền, nhằm phát huy lợi thế so sánh của mỗi địa phương để từ đó có sự phân công, phối hợp chặt chẽ giữa các địa phương trong việc đầu tư phát triển các KCN. Cần tăng cường cơ chế phối hợp và tạo sự liên thông giữa các KCN của các địa phương để hỗ trợ, thúc đẩy nhau cùng phát triển theo một qui hoạch chung thống nhất của cả nước, khắc phục tình trạng cạnh tranh không lành mạnh trong thu hút đầu tư giữa các địa phương, làm phá vỡ mặt bằng ưu đãi chung và môi trường đầu tư, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững lâu dài của các KCN.

Các KCN cần được qui hoạch xây dựng đồng bộ với các khu thương mại, đô thị, dịch vụ theo mô hình tổ hợp liên hoàn trong đó phát triển khu công nghiệp là trọng tâm, còn các khu vệ tinh khác về thương mại, dịch vụ, đô thị mới là hết sức quan trọng, có vai trò tác nhân thúc đẩy và đảm bảo sự phát triển bền vững, bảo vệ môi trường sinh thái của các khu công nghiệp tại địa phương.

Thứ ba, cần lựa chọn cơ cấu đầu tư trong các KCN theo hướng khuyến khích phát triển, thu hút các dự án đầu tư các ngành có hàm lượng khoa học kỹ thuật cao, có tốc độ tăng trưởng cao và sức lan toả nhanh tới các ngành kinh tế khác để tạo động lực thúc đẩy phát triển kinh tế. Cơ cấu đầu tư trong các KCN phải tính tới lộ trình mở cửa nền kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế theo hướng tận dụng các nguồn vốn đầu tư nước ngoài, phát huy lợi thế so sánh của các ngành công nghiệp trong nước để tăng cường khả năng cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Thứ tư, sớm hoàn thiện cơ chế quản lý nhà nước về KCN theo hướng đẩy mạnh việc phân cấp, giao quyền trực tiếp cho các Ban quản lý các KCN của các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương nhằm tạo điều kiện thuận lợi hơn nữa cho hoạt động của các doanh nghiệp trong KCN. Để thực hiện được nhiệm vụ này, Nhà nước cần có chiến lược ưu tiên phát triển và tăng cường năng lực thể chế, trình độ chuyên môn cho đội ngũ cán bộ quản lý các KCN tại các địa phương.

Thứ năm, đổi mới vai trò hỗ trợ, điều tiết của Nhà nước trong đầu tư phát triển KCN, chuyển từ can thiệp trực tiếp sang can thiệp gián tiếp vào các quan hệ thị trường, phát triển của các KCN, đảm bảo cơ cấu các nguồn lực cơ bản được phân bố theo cung cầu thị trường nhưng có sự điều tiết của Nhà nước theo các mục tiêu đã xác định. Nhà nước chỉ hỗ trợ phát triển các KCN ở các khu vực có điều kiện kinh tế – xã hội khó khăn, môi trường đầu tư hạn chế trong giai đoạn phát triển ban đầu và với những hình thức hỗ trợ đa dạng, lồng ghép với các chương trình mục tiêu khác để đảm bảo đạt được hiệu quả đầu tư cao nhất.

ThS. Lê Tuấn Dũng

(Nguồn: Tạp chí Khu công nghiệp Việt Nam)