Các cụm công nghiệp (CCN) Italia đã trải qua thời kỳ phát triển mạnh mẽ trong nửa cuối những năm 70 đến những năm 80. Đầu tiên cần làm sáng tỏ một số nhận xét sai lầm nhưng lại khá phổ biến rằng các (CCN) Italia chỉ thành công nhất trong việc tạo ra công ăn việc làm trong thập kỷ 1981 - 1991, thành công này thực ra vẫn tiếp tục ở cả thập kỷ 1991 - 2001. Điều này được thể hiện khi so sánh với các doanh nghiệp quy mô lớn, với các cụm sản xuất đa dạng chứ không chuyên môn hoá về một số mặt hàng đặc thù như ở các cụm công nghiệp, và cả khi so sánh với các khu vực có mức độ công nghiệp hoá thấp.

Kết luận tương tự về vai trò của các cụm doanh nghiệp so với các mô hình khác ở Italia cũng đã được khẳng định qua một nghiên cứu gần đây của Giacomo Becattini (Becattini, 2005). Nghiên cứu không chỉ chỉ ra những kết quả tốt hơn mà các cụm công nghiệp ở vùng Toscana đạt được so với các loại hình kinh tế khác trong địa phương (không chỉ về số lượng lao động mà cả về giá trị gia tăng trên mỗi nhân công cũng như về vấn đề thu hút đầu tư) mà còn giải thích vai trò “vốn xã hội” trong CCN. Vốn xã hội có thể định nghĩa là “sở hữu không thể chia sẻ của địa phương và thuộc về những người sống và làm việc tại đó” và được tạo thành từ nhiều yếu tố: từ khả năng của các thành viên trong CCN trong việc kết hợp kiến thức (“know how”) nghề địa phương với các công nghệ hiện đại nhất, cũng như trong design, trong thiết kế kỹ thuật, phát huy quan hệ tin tưởng lẫn nhau giữa các thành viên trong CCN, khả năng nâng cao “phong cách sống” của toàn thể địa phương. Mô hình này cho phép hạ thấp chi phí “sử dụng thị trường”, nhưng điều đáng kể nhất là tạo điều kiện đổi mới liên tục các hàng hoá truyền thống cũng như các quy trình truyền thống, với các rào cản chắn thâm nhập” theo cách cũ và sau đó là các bước bảo hộ thị trường trên một số khu trọng điểm trên thị trường.
Các thay đổi về cấu trúc trong 10-15 năm gần đây có thể nói khá là sâu sắc và đã làm thay đổi cả vị trí trên trường quốc tế của các cụm công nghiệp. Các chu trình cải tổ là rất quan trọng vì phải đối mặt với các khó khăn nhằm bảo tồn các cấu trúc tổ chức đã có trong tình trạng hiếm lao động chuyên môn cao nhưng lại thừa thãi lao động đơn giản (một phần là lao động nước ngoài) cũng như các khó khăn nhằm tăng sản xuất trong những năm 1992 - 1994, sau khi đồng lia bị mất giá dẫn tới việc các doanh nghiệp trước tiên bị ép phải phân cấp (ngay cả ở nước ngoài) phần kinh tế tăng lên và sau đó tiến hành các chu trình tái định (tăng sản xuất hoặc cạnh tranh về giá với các đối thủ mới). Các quá trình tái cơ cấu này thường được quyết định hoặc chi phối bởi các điều kiện bên ngoài nhưng cũng có thể là từ một chính sách cụ thể của Công ty.
1. Các chiến lược cơ bản được áp dụng trong các doanh nghiệp thuộc CCN
Một số các thay đổi quan trọng trong chiến lược của các doanh nghiệp (nhất là từ phía các doanh nghiệp đứng đầu) đang đe dọa mạnh mẽ về mặt tổ chức của mô hình CCN. Các thay đổi quan trọng này bao gồm các quy trình phân cấp sản xuất trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu bao gồm phân cấp một số khâu sản xuất và chuyển hướng đầu tư ra nước ngoài như một số doanh nghiệp đã áp dụng. Hệ quả của các thay đổi chiến lược trên là mạng trao đổi nội bộ trong cụm công nghiệp bị thay thế bởi mạng trao đổi với bên ngoài làm suy giảm các quan hệ mật thiết vốn có và quay vòng thông tin chiến lược giữa các doanh nghiệp địa phương và làm yếu cả các cơ chế tái sản xuất các kiến thức vốn được thừa kế lâu đời ở địa phương.
Một thay đổi khác được áp dụng là việc hình thành các nhóm – chính thức hoặc không chính thức - mang tính chất tài chính hoặc thương mại nhằm đạt được thị phần nhất định. Các thay đổi về mặt tổ chức như trên, mặc dù có thể hiểu được dưới góc nhìn của một doanh nghiệp nhưng thực ra lại là một nguy cơ nghiêm trọng ảnh hưởng đến toàn cảnh nền kinh tế địa phương do có thể gây ra tác dụng đe doạ hoặc mâu thuẫn với các chiến lược khác nhằm tăng các giá trị ưu việt sẵn có của cụm công nghiệp. Tất nhiên những thay đổi này có tính hệ quả từ các thử thách cạnh tranh nảy sinh từ các biến đổi của thị trường và do các thay đổi công nghệ - tổ chức chi phối.
Việc lập ra các nhóm nói trên tạo ra sự thay đổi từ mô hình trao đổi địa phương thành một dạng “nhà máy gia công quy mô quốc tế” và đưa vào áp dụng các tiêu chuẩn cụ thể quy định cho hành hoá cũng như cho từng khâu của quy trình sản xuất do các công ty mẹ đặt hàng quy định. Nói một cách khác, quy trình thay đổi này sẽ ngăn cản việc cho ra đời các ý tưởng đa dạng vốn là thế mạnh đặc thù hoạt động theo cả 2 hướng: từ “trên xuống” (do tác dộng của các công ty cuối) hay từ “dưới lên” (do tác động của các công ty thuộc các khâu đầu của dây chuyền sản xuất). Sự thay đổi này trong quan hệ giữa người đặt hàng và người cung ứng có nguy cơ làm yếu đi động lực và mối tương quan nội bộ vốn có của cụm công nghiệp đồng thời tăng thêm những khó khăn hạn chế về cơ cấu và vai trò của giá sản phẩm đối với các yếu tố cạnh tranh.
Hệ quả của các thay đổi trên có thể liệt kê ra như sau:
- Chú trọng vào tổ chức quan hệ với mạng lưới bên ngoài (trao đổi và quan hệ giữa các doanh nghiệp) trong khi sự chú trọng trao đổi thông tin nội bộ và sự hợp tác của các doanh nghiệp trong cụm ngày càng kém’
- Chú trọng về chi phí sản xuất (đặc biệt là các khâu sản xuất dây chuyền và sản xuất phụ tùng trong khi lại bỏ qua không quan tâm đến đổi mới, nhằm tìm ra giải pháp mới cho các vấn đề về sna rxuất và về tổ chức, đến các cách phối hợp khác nhau. Các cách phối hợp này chính là hệ quả phối hợp giữa nhà thiết kế và nhà snả xuất trong nội bộ CCN.
- Chú trọng giám sát thị trường (và duy trì vị trí đạt được) chứ chưa chú trọng đến những cái mới cần thay đổi, về sự phong phú và mức độ khác biệt.
2. Các rủi ro và các mâu thuẫn trong quá trình cải tổ CCN
Sự sa sút của các CCN thường bắt đầu từ sự yếu kém trong tái sản xuất các “nguồn lực đặc thù” vốn là cơ sở cạnh tranh của các cụm công nghiệp và từ sự chậm chạp trong thay đổi và đổi mới.
Có nhiều các nguy cơ sụp đổ mô hình CCN (Garofoli, 1999 e 2003b) và các nguy cơ này thường đi kèm với việc áp dụng các chính sách sai lầm không phù hợp với vị thế cạnh tranh của bản thân cụm công nghiệp khi phải cạnh tranh ở quy mô toàn cầu cộng với việc đầu tư không đầy đủ nhằm tái sản xuất các lợi thế cạnh tranh của địa phương. Các nguy cơ tiềm ẩn có thể gây ra sự suy yếu hoặc sụp đổ mô hình sản xuất CCN, được đúc rút thông qua các kinh nghiệm thực tế đồng thời xét đến chiều hướng phát triển của các CCN Italia và thế giới có thể được liệt kê như sau:
- Thiếu tái sản xuất các nguồn lực kinh tế bên ngoài;
- Thiếu khả năng quản lý và “tiêu hoá” (ở mức độ địa phương) các thay đổi công nghệ - tổ chức;
- Sự phân cấp trong các khâu lao động ở cấp toàn cầu, với chiều hướng ngày càng thiếu đi các quan hệ liên kết trong nội bộ các nhân tố sản xuất ở cấp độ địa phương;
- Thiếu tái sản xuất các kỹ năng nghề (cũng như các giá trị xã hội kinh tế vốn là cơ sở của các kỹ năng nghề vượt trội của các địa phương ) và thiếu tái sản xuất các kỹ năng doanh nghiệp và kỹ năng tổ chức vốn là các yếu tố quan trọng trong mô hình xã hội nền tảng của bất cứ tổ chức CCN nào.
- Sự thay đổi chưa cân xứng, chưa đầy đủ cấu trúc nhân lực và của cầu lao động.
Về triển vọng trong tương lai cho các cụm công nghiệp, cần suy ngẫm về các chiến lược cho doanh nghiệp cũng như về các quy trình cải tổ có thể mà các CCN Italia đang áp dụng. Trong các loại hình được xác định (Garofoli, 2003b), tác giả xin giới thiệu ngắn gọn 2 trường hợp hoàn toàn khác biệt. Hai mô hình này được đặt tên theo cách gọi của Pykee Sengerberger (1992) là “con đường thấp đến phát triển” và “con đường cao đến phát triển”.
Chiến lược hướng tới việc giảm chi phí sản xuất (tức là đi sâu nghiên cứu giảm chi phí) là chiến lược khá phổ biến được nhiều doanh nghiệp địa phương áp dụng. Chiến lược này gây ra sự phân bổ lại nguồn lực sản xuất và phân cấp sản xuất. Một chiến lược như vậy dẫn tới sự sụp đổ không thể tránh khỏi của cụm công nghiệp do việc giảm quan hệ tương tác (giảm trao đổi hàng hoá và trao đổi thông tin) trong nội bộ địa phương;
Ngược lại với chiến lược nói trên, chiến lược tăng giá trị các nguòn kinh tế bên ngoài song song với tái sản xuất các nguồn lực cạnh tranh đặc thù của địa phương là phương thức cải tổ có thể được định nghĩa như “con đường cao” của sự phát triển. Đây là con đường của đổi mới và của sản xuất ra giá trị cao (và từ đó cho ra đời trong dài hạn những cụm công nghiệp đầu tầu), điều này giúp bảo vệ tính cạnh tranh ngay cả với các CCN mà lịch sử phát triển lâu đời cùng với những giá trị xã hội và văn minh tích luỹ được không cho phép cạnh tranh qua việc hạ chi phí sản xuất hay sản xuất hàng đại trà hay thông qua các nước đang phát triển.
3. Các cơ hội và các thách thức cần tận dụng
Nền tảng của mô hình tổ chức các CCN có liên kết chặt chẽ với hoạt động của cụm cũng như với quy mô địa phương hoặc với nền kinh tế năng động có tính quyết định tạo ra lợi thế cạnh tranh cho mô hình. Việc sở hữu các giá trị, kiến thức và kỹ năng chuyên môn cũng như nắm được cơ chế quan hệ giữa các thành viên tham gia thị trường chính là những điều kiện tiến hành sản xuất và tái sản xuất các nguồn lực đặc trưng không thể chuyển dịch từ địa phương này sang địa phương khác bởi vì nó gắn chặt với địa phương và với các quy trình nâng cao chất lượng các vốn kiến thức sống và trao đổi thông tin, các quan hệ xã hội.
Khi các CCN mới ra đời, trong những giai đoạn phát triển đầu tiên, các yếu tố cạnh tranh đặc thù sẽ được định hình (thường là dựa trên các khả năng giảm chi phí sản xuất, trong đó phần lớn là nhờ giảm tiền công lao động). Những lợi thế đầu tiên này có thể giúp doanh nghiệp phát triển đại trà, sản xuất và phổ biến rộng rãi kiến thức, sau đó bắt đầu phân chia công việc giữa các doanh nghiệp với nhau. Mối liên hệ giữa các doanh nghiệp ngày càng trở nên chặt chẽ với tính chất bổ sung cho nhau để hoàn thiện tất cả các khâu sản xuất, với mong muốn vì lợi ích chung cùng hợp tác sản xuất và cùng tồn tại để cạnh tranh, phổ biến và cố gắng bắt chước lẫn nhau về công nghệ cũng như cách tổ chứuc công ty. Điều này cũng có ý nghĩa rằng trong quá trình phát triển CCN, mối quan hệ chặt chẽ giữa các doanh nghiệp thành viên, việc sẵn sàng trao đổi thông tin, kiến thức cũng như thói quen xử lý tình huống dựa trên thực tế thực hành, việc xây dựng các kiến thức mới và các kỹ năng nghề mới đã đưa đến những lợi thế cạnh tranh rất cao của cụm công nghiệp, giúp các công ty khởi động chu trình sản xuất và các mối quan hệ trao đổi được thiết lập cũng như thói quen nhận xét các quy trình sản xuất một cách bài bản và đầy đủ sẽ giúp nền sản xuất và tái sản xuất liên tục. Có thể cso những giai đoạn lịch sử trong đó cơ chế đưa ra các công nghệ mới hay các kỹ năng mới phải được đưa vào qua một dự án tình nguyện và đươc chia sẻ để có thể đưa tiếp ra những dự án nhỏ tập trung nhằm giới thiệu các tổ chức trung gian có thể toàn cầu hoá các kiến thức và kỹ năng nghề và sau đó thực hiện chu trình nâng cấp nền sản xuất địa phương.
Không phải ngẫu nhiên mà việc đưa ra các hoạt động tập thể và các quy mô cụ thể về chính sách kinh tế địa phương đang ngày càng tăng ngay cả ở những nước đang trong giai đoạn công nghiệp hóa, muốn thoát khỏi các khó khăn do sức ép cạnh tranh về giá đang xảy ra ở một số các khu vực với sự xuất hiện đại trà của các doanh nghiệp (cluster DNNVV) (Schmitz, 2004) và do đó có một số tính cách đặc trưng của cụm công nghiệp, vì thế được coi gần như là cụm công nghiệp. Vấn đề của việc lội ngược dòng tìm kiếm loại hình sản xuất và vấn đề cần tăng giá trị đặc thù vốn có ở địa phương, thông qua các quy trình nâng cấp (“upgrading”) các doanh nghiệp nhằm giúp việc xác định vị thế cảu mình trên diễn đàn thế giới, thoả thuận với các nhà phân phối chuyên môn dẫn đến việc xác định các hành động của hệ thống địa phương dọc theo “chuỗi giá trị toàn cầu” (Schmitz, 2004). Người ta cũng nhận thấy một sự tăng trưởng ở các nước phát triển công nghiệp khá muộn như Marốc (Moflih, 2005), đất nước mà con đường chọn ra trong tương lai là vừa kết hợp với chiến lược gia nhập thị trường chung thế giới đồng thời dựa vào khả năng đổi mới và việc không ngừng hoàn thiện chất lượng sản xuất và khả năng sáng tạo của các doanh nghiệp địa phương.
Điều này cho phép nhấn mạnh vai trò quyết định của mối quan hệ giữa một bên là hệ thống giáo dục và thể chế và một bên là các doanh nghiệp; đặc biệt cần lưu ý câu hỏi đặt ra nhằm lãnh đạo (governance) quá trình chuyển đổi của nền kinh tế địa phương.
Chính vì thế các nhà kinh tế chuyên nghiên cứu các cụm công nghiệp đã từ lâu kêu gọi sự chú ý của doanh nghiệp, các nhà lãnh đạo (opinion leader) và các nhà làm chính sách về các vấn đề này.
Nâng cao khả năng đổi mới của doanh nghiệp cùng với nâng cao khả năng quốc tế hoá của doanh nghiệp (khả năng thâm nhập vào các thị trường mới và sản xuất phù hợp với quốc gia đó) trở thành những mục tiêu hàng đầu cho các CCN. Để làm được điều đó cần đẩy mạnh các yếu tố cạnh tranh đặc thù: chất lượng và tính sáng tạo trở thành hai cơ sở quan trọng đồng thời cũng là hai mục tiêu (target) để khởi đầu nghiêm túc từ quy mô địa phương. Cần tăng cường kiến thức và kỹ năng nghề của cụm công nghiệp; tức là đẩy mạnh và tái sản xuất các kiến thức nghề truyền thống, đồng thời đưa thêm vào những hiểu biết mới và những kỹ năng phụ trợ. Học hỏi các kỹ năng mới và thu hút các “thiên tài” trẻ phải trở thành những khâu then chốt và đồng thời là mục tiêu chiến lược của các CCN.

Các CCN và các điểm đổi mới sản xuất hay sản xuất tập trung vào chất lượng cần thu hút các nguồn lực, kiến thức và kỹ năng từ bên ngoài (nhằm làm giàu thêm và bổ sung hơn nữa các nguồn lực, kiến thức và kỹ năng từ bên trong) đồng thời duy trì được giá trị của nguồn lực bên trong. Một CCN không có khả năng thu hút nguồn nhân lực như các cử nhân trẻ tài giỏi sẽ không thể có tương lai phát triển.
Tích luỹ hiểu biết và kỹ năng “Chuyên môn” của cụm công nghiệp, do đó, cần phải được xem xét từ cách nhìn “tái sản xuất diện rộng” các ưu thế cạnh tranh của địa phương.

Cần nâng cao sự hiểu biết của các doanh nhân địa phương (và ngay cả của giới trẻ) về các cơ hội phát triển. Điều đó có nghĩa là phải đầu tư và đẩy mạnh nền sản xuất đồng thời liên tục đổi mới. Từ đó sẽ không chỉ cải thiện vấn đề công ăn việc làm mà cải thiện cả các nguồn lực khác của địa phương. Sự thiếu tin tưởng vào tương lai phát triển và các cơ hội có thể gặt hái được sẽ gây ra mất tập trung và từ đó dẫn đến sụp đổ.

Theo KCN Việt Nam