Thanh tra, kiểm tra là một nội dung quan trọng trong công tác quản lý nhà nước nói chung và quản lý nhà nước trong lĩnh vực kế hoạch và đầu tư nói riêng. Về nguyên tắc, thanh tra, kiểm tra cần phải tiến hành song song với với triển khai các cơ chế, chính sách quản lý nhà nước để đảm bảo việc tuân thủ và hiệu quả thực thi của pháp luật, chính sách.

Với sự ra đời của Luật Thanh tra năm 2004 và Nghị định số 148/2005/NĐ-CP ngày 30/11/2005 của Chính phủ về tổ chức và hoạt động của thanh tra kế hoạch và đầu tư, tổ chức bộ máy của thanh tra kế hoạch và đầu tư đã được quy định cụ thể, làm cơ sở cho hoạt động của thanh tra kế hoạch và đầu tư ở cấp Bộ và cấp địa phương. Việc ban hành các văn bản pháp lý về thanh tra kế hoạch và đầu tư đã đáp ứng kịp thời công tác quản lý nhà nước về kế hoạch và đầu tư trong bối cảnh hoạt động thu hút đầu tư được tăng cường mạnh mẽ cùng với việc cải thiện môi trường đầu tư và gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO).

Khu công nghiệp (KCN), Khu chế xuất (KCX) ra đời và phát triển đã được gần 16 năm. Đến nay, KCN, KCX đã khẳng định rõ vai trò quan trọng trong thu hút đầu tư, hoạt động quản lý nhà nước và hoạt động của các doanh nghiệp trong KCN, KCX diễn ra ngày càng sôi động, liên quan đến nhiều lĩnh vực quản lý ngành khác nhau. Do vậy, việc thanh tra, kiểm tra các cơ quan quản lý nhà nước trong quản lý KCN, KCX, KKT và việc tuân thủ pháp luật của các doanh nghiệp KCN, KCX là nhiệm vụ cấp thiết hiện nay, nhất là trong điều kiện hoạt động quản lý nhà nước về KCN, KCX, KKT được phân cấp triệt để tới địa phương, trong đó Ban quản lý KCN, KKT là cơ quan đầu mối quản lý.

Để công tác thanh tra, kiểm tra KCN, KKT được triển khai có hiệu quả cần phải xác định rõ mục đích, đối tượng và nội dung của thanh tra KCN, KCX, KKT.

1. Mục đích thanh tra, kiểm tra

Trước hết, cần phải xác định rõ ràng mục đích chính của thanh tra nói chung và thanh tra, kiểm tra KCN, KKT nói riêng không phải chỉ nhằm phát hiện ra những sai sót, vi phạm pháp luật để xử phạt hay phê bình mà điều quan trọng là tìm ra biện pháp khắc phục, hạn chế thiệt hại cũng như phát hiện những điểm còn chồng chéo, không thống nhất trong cơ chế, chính sách để kiến nghị giải pháp bổ sung, điều chỉnh cho ngày càng hoàn thiện.

Ban quản lý các KCN, KKT với chức năng là cơ quan quản lý nhà nước về KCN, KKT ở địa phương là đối tượng chính của công tác thanh tra, kiểm tra. Ban quản lý KCN, KKT được hình thành và hoạt động đồng thời với quá trình phát triển KCN, KKT. Trong quá trình đó, Ban quản lý được trao ngày càng nhiều trách nhiệm và quyền hạn trong quản lý hoạt động của KCN, KKT và doanh nghiệp KCN, KKT bằng cơ chế uỷ quyền hoặc phân cấp. Công tác thanh tra, kiểm tra cần tập trung vào việc thực hiện các nhiệm vụ theo thẩm quyền của Ban quản lý KCN, KKT liên quan đến cấp phép đầu tư, quản lý doanh nghiệp, quản lý việc xây dựng cơ sở hạ tầng KCN... Việc thanh tra, kiểm tra Ban quản lý KCN, KKT nhằm phát hiện những điểm còn yếu trong hoạt động của Ban quản lý KCN, KKT để có biện pháp hỗ trợ, khắc phục; đồng thời cần xác định rõ nguyên nhân thuộc về chủ quan hay thuộc về cơ chế chính sách để có biện pháp xử lý phù hợp.

Ngoài ra, thanh, kiểm tra KCN, KKT cũng cần thanh, kiểm tra quá trình thực hiện Giấy phép đầu tư, Giấy chứng nhận đầu tư, Quyết định chấp thuận đầu tư được cấp của các doanh nghiệp, dự án trong KCN, KKT; việc chỉ đạo, phối hợp giữa Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh, các sở ban ngành địa phương trong xây dựng và quản lý hoạt động của KCN, KKT liên quan đến đền bù giải phóng mặt bằng, xây dựng hạ tầng...

Trong quá trình thanh tra, kiểm tra KCN, KKT cần đảm bảo tính khách quan, lắng nghe các ý kiến của doanh nghiệp, chính quyền địa phương, các bên liên quan, xác định rõ những khó khăn, vướng mắc về cơ chế chính sách mà doanh nghiệp và cơ quan quản lý nhà nước đang gặp phải để hỗ trợ, hướng dẫn hoặc xử lý kịp thời.

2. Nội dung thanh tra, kiểm tra

Khoản 6 Điều 17 Nghị định 148/2005/NĐ-CP đã quy định những nội dung cơ bản của thanh tra KCN, KCX. Để cụ thể hoá những nội dung này, trên cơ sở mục đích, đối tượng thanh tra, kiểm tra KCN, KKT nêu trên, chúng tôi xin đề xuất các nội dung cụ thể của thanh tra, kiểm tra KCNnhư sau:

Một là: thanh tra, kiểm tra sự phù hợp về quy hoạch KCN

Việc thành lập KCN đều phải tuân thủ quy hoạch tổng thể quốc gia về KCN được duyệt, quy hoạch chi tiết KCN. Trong gần 16 năm qua, quy hoạch phát triển KCN từng thời kỳ đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại các Quyết định số 519/QĐ-TTg ngày 6/8/2006; 713/QĐ-TTg ngày 30/8/1997 và 194/1998/QĐ-TTg ngày 01/10/1998 (phê duyệt Danh mục các KCN thành lập mới và mở rộng thời kỳ 1996-2010) và Quyết định số 1107/QĐ-TTg ngày 21/8/2006 phê duyệt quy hoạch phát triển KCN đến năm 2015 và định hướng đến năm 2020. Cần xác định các KCN được thành lập có thuộc các quy hoạch KCN đã được phê duyệt nêu trên hay không. Đối với các KCN đã có trong quy hoạch đến năm 2000 nhưng hiện vẫn chưa được thành lập cần thanh, kiểm tra quá trình triển khai của địa phương sau khi quy hoạch được duyệt (công bố quy hoạch, triển khai lập quy hoạch chi tiết, quy hoạch hạ tầng kỹ thuật và xã hội khu vực quy hoạch KCN, tìm chủ đầu tư…), phát hiện những khó khăn, cản trở dẫn tới việc KCN không được thành lập liên quan đến quy hoạch, vị trí, hiện trạng hạ tầng khu vực quy hoạch…

Ngoài ra, cần thanh tra, kiểm tra sự phù hợp của KCN với quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất của địa phương được duyệt.

Mục đích cuối cùng việc thanh tra, kiểm tra quy hoạch KCN là đánh giá tính khả thi của việc quy hoạch các KCN để nghiên cứu phương án điều chỉnh quy hoạch (có thể huỷ bỏ KCN trong quy hoạch, hoặc điều chỉnh diện tích, vị trí…).

Hai là: thanh tra, kiểm tra vấn đề sử dụng đất trong KCN

KCN là khu vực quy hoạch với diện tích đất lớn, do vậy, việc kiểm soát, đánh giá và nâng cao hiệu quả sử dụng đất trong KCN hiện đang là vấn đề quan trọng và bức xúc. Đây cũng là nội dung cần tập trung trong công tác thanh tra, kiểm tra KCN. Việc xây dựng cơ sở hạ tầng KCN, xây dựng nhà xưởng trong KCN cần phải tuân thủ quy hoạch chi tiết được duyệt, đảm bảo tỷ lệ phù hợp về diện tích đất công nghiệp, đất công nghiệp có thể cho thuê, tỷ lệ cây xanh, đất sử dụng để xây dựng các công trình tiện nghi, tiện ích công cộng… Trong quá trình thanh tra, kiểm tra cần xem xét tiến độ triển khai xây dựng và sử dụng các hạn mục cơ sở hạ tầng KCN so với tiến độ được duyệt, phát hiện kịp thời tình trạng chậm trễ và lãng phí trong sử dụng cơ sở hạ tầng KCN.

Cần đặt trong tâm vào thanh, kiểm tra việc sử dụng đất của các nhà đầu tư thuê đất trong KCN về diện tích đất công nghiệp đã cho thuê, diện tích đất công nghiệp các nhà đầu tư đang triển khai xây dựng nhà xương, diện tích đất công nghiệp đã cho thuê nhưng chưa triển khai xây dựng và diện tích đã hoàn thành nhà xưởng và đi vào sản xuất kinh doanh, diện tích đất công nghiệp đã hoàn thiện cơ sở hạ tầng nhưng chưa cho thuê. Việc thanh kiểm tra gắn với tiến độ sử dụng đất thuê lại, mục đích sử dụng, thời gian sử dụng… Nếu thực hiện được cụ thể các nội dung trên sẽ đánh giá được đúng và sát tình hình sử dụng đất trong KCN, đây sẽ là cơ sở quan trọng để tìm ra biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất trong KCN.

Ba là: thanh tra, kiểm tra việc đền bù, giải phóng mặt bằng

Vấn đề đền bù giải phóng mặt bằng liên quan đến nhiều cấp, nhiều ngành ở địa phương và đặc biệt là liên quan đến quyền lợi của người dân khu vực quy hoạch KCN. Công tác thanh, kiểm tra cần tập trung vào thanh, kiểm tra tiến độ đền bù, diện tích đất đã đền bù, giải phóng mặtbằng và diện tích đất chưa đền bù, giải phóng mặt bằng; sự phối hợp giữa các sở, ban, ngành và chủ đầu tư trong đền bù, giải phóng mặt bằng; việc sử dụng và huy động vốn đặc biệt là vốn ngân sách vào đền bù giải phóng mặt bằng KCN; việc tổ chức tái định cư, ổn định đời sống của người dân và giải quyết khiếu kiện liên quan đến việc đền bù. Sau khi thanh tra, kiểm tra cần có biện pháp giải quyết những khó khăn, vướng mắc nhằm đảm bảo quyền lợi của người dân và đẩy nhanh tiến độ đền bù giải phóng mặt bằng của KCN. Đây là vấn đề cốt lõi để đẩy nhanh tiến độ thu hút đầu tư, hiệu quả sử dụng đất KCN.

Bốn là: vấn đề bảo vệ môi trường trong KCN

Vấn đề môi trường hiện đang là vấn đề bức xúc trong các KCN. Hiện nay tồn tại một thực tế là nhiều KCN không tuân thủ việc xây dựng và công trình xử lý nước thải tập trung trong KCN. Công tác thanh tra, kiểm tra cần tập trung vào kết quả thực hiện, tiến độ thực hiện và thực tế vận hành của công trình xử lý nước thải tập trung; vấn đề huy động và sử dụng vốn xây dựng công trình xử lý nước thải tập trung; vấn đề tuân thủ quy định về bảo vệ môi trường, xử lý chất thải rắn, lỏng, khí trong KCN (về xây dựng trạm xử lý cục bộ, đấu nối hệ thống thoát nước thải sinh hoạt, công nghiệp; phân loại, vận chuyển, xử lý rác thải…); sự phối hợp giữa Ban quản lý KCN và Sở Tài nguyên và Môi trường trong kiểm soát môi trường trong KCN.

Năm là: thanh tra trình tự, thủ tục thành lập KCN

Việc thành lập KCN trước đây cần tuân thủ pháp luật về đầu tư và xây dựng (đối với dự án trong nước phát triển kết cấu hạ tầng KCN) và Luật Đầu tư nước ngoài (đối với dự án có vốn đầu tư nước ngoài); hiện nay việc thành lập KCN phải tuân thủ Nghị định 108/2006/NĐ-CP ngày 22/9/2006 của Chính phủ quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Đầu tư. Quy trình, thủ tục, hồ sơ thẩm tra dự án phát triển kết cấu hạ tầng KCN phù hợp với các văn bản pháp luật nói trên là nội dung chính cần thanh, kiểm tra. Trong quá trình thanh, kiểm tra cần xác định rõ thẩm quyền, trách nhiệm của các đơn vị trong quá trình thực hiện thủ tục đầu tư, tính xác thực của hồ sơ và kết quả thẩm tra. Ngoài ra, cần thẩm tra trình tự, thủ tục bổ sung quy hoạch hoặc xin chủ trương của Thủ tướng Chính phủ về cho phép đầu tư KCN phù hợp với trình tự theo pháp luật.

Đối với các KCN thành lập sau thời điểm có hiệu lực của Quyết định 1107/QĐ-TTg cần tập trung thanh, kiểm tra sự đáp ứng các điều kiện và tiêu chí hình thành KCN trên địa bàn quy định tại Quyết định này; vấn đề thẩm quyền tổ chức thẩm tra, xin ý kiến của các bộ, ngành, cấp Giấy chứng nhận đầu tư, nội dung thẩm tra, nội dung Giấy chứng nhận đầu tư, thời hạn… theo quy định. Đây là các nội dung đã được phân cấp cho Ban quản lý KCN theo Nghị định 108/2006/NĐ-CP, vì vậy, cần tăng cường thanh, kiểm tra những nội dung này.

Sáu là: thanh tra quá trình triển khai thực hiện dự án theo quy hoạch, văn bản cho phép đầu tư đã cấp

Ngoài một số nội dung thanh, kiểm tra về đất đai, đền bù giải phóng mặt bằng, môi trường như đề cập ở phần trên, cần thanh, kiểm tra sự phù hợp của việc triển khai xây dựng KCN với Giấy phép đầu tư, Giấy chứng nhận đầu tư và hồ sơ dự án về chủ đầu tư, vốn đầu tư, các hạng mục cơ sở hạ tầng, mục tiêu và phạm vi hoạt động, diện tích, tiến độ triển khai của dự án phát triển kết cấu hạ tầng và dự án đầu tư vào KCN.

Bảy là: một số nội dung thanh tra, kiểm tra khác

Ngoài các nội dung thanh tra, kiểm tra trên, có thể triển khai thanh, kiểm tra trên một số nội dung: vấn đề đời sống, chính sách của doanh nghiệp đối với người lao động, vấn đề xây dựng nhà ở cho công nhân KCN liên quan đến trách nhiệm của doanh nghiệp và trách nhiệm quản lý, giám sát, đôn đốc của Ban quản lý KCN và các cơ quan liên quan.

Đối với các KCN sử dụng nguồn hỗ trợ từ ngân sách để xây dựng cơ sở hạ tầng KCN, cần thanh, kiểm tra việc sử dụng nguồn vốn ngân sách trung ương và địa phương để đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng để xem xét sự phù hợp về đối tượng, hạng mục hỗ trợ, điều kiện hỗ trợ, tiến độ sử dụng vốn hỗ trợ…

3. Nguyên tắc thanh tra, kiểm tra

Quản lý nhà nước về KCN liên quan đến rất nhiều ngành, lĩnh vực do đó liên quan đến quyền lợi, trách nhiệm của nhiều đối tượng doanh nghiệp và cơ quan nhà nước. Do đó, nội dung thanh tra, kiểm tra rất đa dạng, phức tạp, có tính chất đa ngành. Vì vậy, để đảm bảo thanh tra, kiểm tra có hiệu quả, theo chúng tôi cần tuân thủ một số nguyên tắc sau:

Thứ nhất, cần xác định cụ thể những nội dung trọng tâm, trọng điểm cần thanh, kiểm tra đối với KCN. Cần tập trung vào những vấn đề hiện đang bức xúc và thực sự nổi cộm hiện nay như vấn đề hiệu quả sử dụng đất KCN, quy hoạch KCN, đền bù giải phóng mặt bằng, vấn đề lao động và nhà ở công nhân…Việc này cần xác định rõ trong kế hoạch thanh, kiểm tra hàng năm của cơ quan thanh, kiểm tra để đảm bảo sự chủ động trong triển khai.

Thứ hai, cần có sự phối hợp liên ngành trong quá trình thanh tra, kiểm tra, thành phần Đoàn thanh, kiểm tra cần phải tập hợp được đại diện các cơ quan liên quan của trung ương và địa phương; đồng thời đảm bảo sự phối hợp với các đơn vị khác trong quá trình thanh tra, kiểm tra.

Thứ ba, cần hoàn thiện tổ chức bộ máy thanh tra KCN, KCX, KKT từ trung ương đến địa phương, vị trí, vai trò và cơ chế phối hợp của bộ phận thanh tra, kiểm tra liên quan đến KCN, KCX, KKT trong các bộ, ngành trung ương, ban quản lý KCN, KKT và các sở, ban, ngành địa phương. Đồng thời, cơ chế xử phạt trong thanh tra, đặc biệt là thanh tra kế hoạch và đầu tư cần phải làm rõ để đảm bảo tính hiệu quả trong khắc phục, ngăn ngừa những hành vi sai phạm.

Cuối cùng, cần có sự phối hợp giữa bộ phận thanh tra và các cơ quan hoạch định chính sách về KCN, KKT để nghiên cứu, điều chỉnh các nội dung chồng chéo, vướng mắc trong cơ chế chính sách, gây khó khăn cho doanh nghiệp và cơ quan nhà nước được phát hiện trong quá trình thanh tra, kiểm tra.

TS. Trần Ngọc Hưng - Phó Vụ trưởng Vụ Quản lý KCN&KCX