Phê bình kiến trúc (PBKT) là một bộ phận quan trọng của hoạt động kiến trúc. Phát triển PBKT chính là góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận sáng tạo và phát triển kiến trúc. Để công tác PBKT phát triển đúng hướng và có hiệu quả, trước tiên cần làm rõ và thống nhất những quan điểm, nguyên tắc, đối tượng và phương pháp PBKT. Điều này cần thiết không những cho những người làm PBKT mà còn cho những người làm kiến trúc và cho sự phát triển của kiến trúc và xã hội nói chung.

Đầu năm 2005, Hội Kiến trúc sư Việt nam và Viện Nghiên cứu kiến trúc đã phối hợp tổ chức tọa đàm về “ Nghiên cứu lý luận và phê bình kiến trúc ở Việt nam” với hàng chục bài viết và tham luận. Chúng tôi đồng tình với nhiều ý kiến và quan niệm của các đồng nghiệp về các vấn đề, như: Tầm quan trọng của PBKT trong sự phát triển kiến trúc; PBKT phải gắn với lý luận kiến trúc, với văn hóa, với xã hội; PBKT phụ thuộc vào con người và môi trường xã hội; Thái độ làm PBKT; Vấn đề xây dựng đội ngũ làm PBKT; Công tác đào tạo kiến trúc sư và PBKT; v.v…Nhưng chúng tôi cũng muốn trao đổi và nhấn mạnh thêm một vài vấn đề chưa được làm rõ trong thực tế cũng như trong hội thảo, như: Bản chất, đối tượng của PBKT là gì?, Chủ thể của PBKT là ai? Phương pháp và trình độ làm PBKT? Điều kiện cần thiết để làm PBKT? Ai có trách nhiệm chính đối với công tác PBKT? v.v… Như mọi người đều biết, PBKT không phải là việc làm đơn giản theo cảm tính, thích hay không thích, bình phẩm cho vui, tán cho vui, khen chê rồi bỏ đấy, v.v…mà là một hoạt động khoa học phức tạp.Bản chất của PBKT là hoạt động sáng tạo của các nhà khoa học nhằm nhận thức kiến trúc, bổ xung, hoàn thiện lý thuyết kiến trúc, tạo ra hệ thống tri thức mới nhằm cải tạo kiến trúc và thúc đảy sự phát triển kiến trúc.

Mục đích của PBKT không phải chỉ chú trọng mặt tiêu cực, coi nhẹ mặt tích cực, không phải chỉ chú ý đến hình thức, coi nhẹ nội dung, không phải chỉ chú ý chi tiết, cục bộ, coi nhẹ toàn cục, không phải chỉ bình phẩm rồi bỏ đấy,v.v…mà là tìm tòi, khám phá bản chất và các quy luật vận động của kiến trúc, tìm ra được những mặt tích cực và tiêu cực của sản phẩm kiến trúc, để từ đó đề ra cách khắc phục, chỉnh sửa những mặt tiêu cực, phát huy, phát triển những mặt tích cực, nhằm thúc đảy sự phát triển của kiến trúc vì cuộc sống của con người.

Đối tượng của PBKT không phải chỉ là công trình kiến trúc mà là tất cả các sản phẩm và hoạt đông có liên quan tới kiến trúc, như: các công trình kiến trúc, các đồ án quy hoạch, các đề tài nghiên cứu khoa học kiến trúc, các tác phẩm kiến trúc, các luận văn, luận án kiến trúc, thậm chí cả chất lượng của kiến trúc sư, (sản phẩm của quá trình đào tạo kiến trúc sư trong nhà trường), v.v…

Chủ thể của PBKT là các nhà khoa học được đào tạo chu đáo (trong nhà trường và trong cuộc sống thực tế), có kiến thức về kiến trúc (lý thuyết và kinh nghiệm thực tiễn), có phương pháp làm việc khoa học và có phẩm chất khách quan, trung thực, thẳng thắn và khiêm tốn, với động cơ phê bình trong sáng và lành mạnh. Quan niệm không đúng về bản chất của PBKT dẫn tới tầm thường hóa người làm PBKT, cho rằng ai cũng có thể PBKT, từ người dân bình thường tới người không có những hiểu biết cần thiết về lý luận kiến trúc! Người có nhận xét, bình phẩm kiến trúc theo cảm tính khác người làm PBKT theo đúng nghĩa của nó.

Phương pháp PBKT không chỉ là vấn đề lý luận mà còn là vấn đề có ý nghĩa thực tiễn to lớn, vì chính phương pháp phê bình là một trong những yếu tố quyết định thành công của công tác PBKT. Bản chất của phương pháp phê bình chính là việc con người biết sử dụng một cách có ý thức các quy luật vận động của đối tượng như một phương tiện để khám phá chính đối tượng đó. Phương pháp phê bình có cấu trúc khoa học nhất định, bao gồm một hệ thống các thao tác được sắp xếp theo một chương trình tối ưu. Chương trình hoạt động tối ưu đó chính là một chuỗi thao tác lôgich hợp lý (1 Algorithm) để giải các bài toán trong sáng tạo kiến trúc. Tư tưởng cơ bản của algôrit sáng tạo là: các hệ thống kỹ thuật và thẩm mĩ trong kiến trúc hình thành và phát triển không phải ngẫu nhiên, mà theo những quy luật nhất định, ta có thể nhận thức được các quy luật ấy và vận dụng chúng một cách có ý thức, sẽ tránh được những thử nghiệm sai lầm và tốn kém.Nói một cách dễ hiểu, phương pháp phê bình kiến trúc là điều tra, khảo sát, phân tích, đánh giá, làm rõ các mặt tích cực và tiêu cực, những vấn đề tồn tại; phân tích nguyên nhân và cơ sở khoa học của vấn đề; tổng hợp đề ra cách khắc phục các mặt tiêu cực và phát huy, phát triển các mặt tích cực để tiếp tục hoàn thiện và phát triển kiến trúc lên trình độ cao hơn.Phương pháp phê bình phụ thuộc chủ thể phê bình (yếu tố chủ quan) và đối tượng phê bình (yếu tố khách quan). Yếu tố chủ quan chính là trình độ kiến thức và kinh nghiệm thực tế của người phê bình. Yếu tố khách quan quyết định lựa chọn cách phê bình của chủ thể.

Như vậy, trong PBKT, cái chủ quan phải tuân thủ cái khách quan. Tức là tương ứng với các đối tượng phê bình khác nhau, đòi hỏi phải vận dụng phương pháp phê bình khác nhau và yêu cầu đối với người phê bình cũng như trình độ phê bình khác nhau. Căn cứ vào phương pháp phê bình có thể đánh giá năng lực làm việc khoa học của người phê bình và khả năng thành công của công tác phê bình.

Quá trình PBKT diễn ra phức tạp, có liên quan, đụng chạm tới nhiều đối tác, luôn chứa đựng những mâu thuẫn, luôn xuất hiện những xu hướng, những quan điểm khác nhau, thậm chí trái ngược nhau, và kết cục những kết luận nào khách quan, phù hợp với quy luật, với cơ sở lý thuyết và thực tiễn, phù hợp với số đông và đem lại lợi ích cho con người, cho xã hội sẽ chiến thắng.

Trình độ PBKT, phụ thuộc trình độ kiến thức và năng lực làm việc khoa học của người làm PBKT, có thể từ thấp đến cao, như: mô tả, giải thích, sáng tạo.Mô tả là trình bầy lại những kết quả nghiên cứu đối tượng sao cho đối tượng đó được thể hiện đến mức độ nguyên bản tối đa. Tri thức mô tả là những tri thức thu nhận được qua quan sát, điều tra và được trình bầy bằng hệ thống ký hiệu có tính trực quan, với những khái niệm có liên quan đến hệ thống ký hiệu này. Mô tả tuy đã có thể cho ta hình ảnh đầy đủ về đối tượng phê bình nhưng chưa thiết lập được các mối liên hệ có tính quy luật, bản chất bên trong của đối tượng. Vì thế mô tả chỉ dừng ở mức độ nhận thức thực tiễn và kinh nghiệm và là bước quan trọng để chuẩn bị tư liệu cho việc giải thích khoa học.Giải thích khoa học là trình bầy một cách rõ ràng bản chất của đối tượng phê bình, chỉ rõ đối tượng đã tuân thủ một phần hay toàn bộ các quy luật chung của sự phát triển. Giải thích khoa học là phản ánh trung thực các đối tượng, chỉ ra nguồn gốc, phát sinh, phát triển, mối quan hệ của đối tượng với các đối tượng khác, với môi trường xung quanh, những điều kiện, nguyên nhân, những hệ quả dã hay có thể xảy ra. Tuy nhiên đạt tới mức độ chính xác đến đâu, còn phụ thuộc vào khả năng của người phê bình và mức độ tự bộc lộ của đối tượng. Cơ sở cần thiết để có thể giải thích khoa học là các tài liệu về đối tượng phải đầy đủ, chính xác, rõ ràng, chặt chẽ, phù hợp với các quy tắc suy luận lôgich và lý thuyết đã được chứng minh.Sáng tạo khoa học là trình độ phê bình hướng tới bản chất của các đối tượng một cách chủ động, làm cho đối tượng bộc lộ nguyên hình với các quy luật vận động và phát triển khách quan. Trình độ sáng tạo có thể đưa ra các khái niệm, phạm trù, các quy luật, các lý thuyết mới, những phương pháp nghiên cứu, những giải pháp kiến trúc mới có giá trị đối với lý luận và thực tiễn.Như vậy có thể thấy, trong PBKT, phê phán, đánh giá thì dễ, nhưng tìm ra nguyên nhân, tìm ra cách giải quyết để tiếp tục đi lên, tiếp tục phát triển mới là quan trọng. Thực tế phát triển cho thấy, phù hợp với mỗi đối tượng phê bình đòi hỏi phải có một chủ thể phê bình và trình độ phê bình tương ứng. Không phải người làm phê bình nào cũng có thể đạt tới các trình độ trên nên đòi hỏi người làm phê bình phải luôn luôn tự học hỏi, vươn lên hoàn thiện mình.

Điều kiện cần để có thể làm PBKT có hiệu quả là: con người, thông tin, kinh phí và các điều kiện làm việc khác.Người làm phê bình là nhân tố quan trọng nhất quyết định mọi thành công của công tác PBKT. Như đã phân tích ở phần chủ thể của PBKT: Người làm PBKT phải có kiến thức (lý thuyết và kinh nghiệm thực tiễn), có tư duy khoa học và có phẩm chất tốt. Tất nhiên không thể đòi hỏi tất cả những người làm PBKT có thể hội tụ đủ những điều kiện trên. Tùy theo khả năng và trình độ của mình, người làm PBKT chân chính phải tự ý thức được phạm vi và giới hạn hoạt động của mình!Thông tin về đối tượng phê bình là các tài liệu lý thuyết hoặc tư liệu thực tiến cung cấp cho hoạt động phê bình. Các nguồn cung cấp thông tin thường là: từ chính đối tượng phê bình, từ các ấn phẩm được công bố, từ kho lưu trữ, từ kết quả điều tra cơ bản hay điều tra xã hội, các cuộc phỏng vấn, các cuộc hội thảo khoa học, v.v…Số lượng và chất lượng thông tin là điều kiện rất quan trọng đối với hoạt động PBKT. Về mặt số lượng, thông tin cần phải phong phú, đa dạng, nhiều chiều. Về mặt chất lượng, thông tin phải khách quan, chính xác và cập nhật. Thiếu thông tin, hoạt động PBKT sẽ rơi vào tình trạng hình thức, bế tắc hoặc mất phương hướng.

Ai có trách nhiệm chính đối với công tác PBKT? Muốn phát triển PBKT phải bắt đầu từ khâu đào tạo kiến trúc sư và nghiên cứu khoa học kiến trúc, tức là phải dựa vào đội ngũ các nhà khoa học, chủ yếu là những người tham gia giảng dạy và nghiên cứu ở các cơ sở đào tạo kiến trúc sư và cơ sở nghiên cứu kiến trúc.Trường đại học là nơi trang bị, nâng cao kiến thức và hệ thống lý luận kiến trúc cũng như phương pháp luận nghiên cứu kiến trúc cho người làm PBKT.Viện nghiên cứu là nơi tạo điều kiện để người làm PBKT tiếp cận những kiến thức mới, những tiến bộ khoa học kỹ thuật trong kiến trúc, những xu hướng phát triển kiến trúc, phương pháp mới trong sáng tạo kiến trúc,v.v…Như vậy vai trò và trách nhiệm của các cơ sở đào tạo kiến trúc và cơ sở nghiên cứu kiến trúc đối với việc xây dựng đội ngũ những người làm PBKT cũng như đối với công tác PBKT nói chung trong sự nghiệp phát triển kiến trúc là rất quan trọng.

Tóm lại, PBKT là một hoạt động khoa học phức tạp có liên quan tới nhiều lĩnh vực khoa học-nghệ thuật và phụ thuộc vào nhiều yếu tố con người, xã hội. Không có những hiểu biết, những quan điểm rõ ràng và khoa học về PBKT thì không thể làm PBKT một cách đúng đắn và có hiệu quả.

GS.TSKH. Ngô Thế Thi- ĐHXD