
Thông tin chung:
Công trình: Đền Sóc
Địa điểm: huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội, Việt Nam
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô:
Thời gian hình thành:
Giá trị: Di tích quốc gia đặc biệt (Di tích kiến trúc nghệ thuật năm 2014)
Thánh Gióng là một trong bốn vị Thánh bất tử của tín ngưỡng dân gian người Việt (Thần đạo Việt Nam), gọi là Tứ bất tử: Sơn tinh là vị thần núi Tản Viên Ba Vì, núi tổ của các núi ở Việt Nam, tượng trưng cho ước vọng chinh phục tự nhiên; Phù Đổng Thiên Vương hay Thánh Gióng, tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm; Chử Đồng Tử hay Chử Đạo Tổ, tượng trưng cho lòng hiếu nghĩa, hôn nhân và sự giàu có; Công chúa Liễu Hạnh hay Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Liễu Hạnh, tượng trưng cho cuộc sống tinh thần, đức hạnh, trí tuệ.
Theo truyền thuyết, Thánh Gióng vốn người làng Giáp Ban (làng Gióng), phía Đông chùa Kiến Sơ, tại Gia Lâm, Hà Nội. Bà mẹ tuổi cao nhưng vẫn chưa có con. Một hôm thăm vườn, bà giẫm vào một vết chân lớn, sau đó có thai và sinh ra Gióng. Cậu bé lên 3 tuổi mà vẫn không biết nói, cười. Vào thời Hùng Vương thứ 6, nước Việt ta bị giặc Ân phương Bắc xâm lược. Vua sai sứ giả đi giao mõ cầu người hiền tài để cứu nước. Nghe thấy tiếng mõ giao, Gióng bật dậy, nhờ mẹ ra mời sứ giả vào. Rồi Gióng vươn vai đứng dậy, cao lớn khác thường và cất tiếng nói: “Về tâu với vua cho đúc ngựa sắt, roi sắt, áo giáp sắt để ta đánh giặc”. Vua nghe sứ giả truyền lại, mừng rỡ, ra lệnh đúc các thứ đem tới. Gióng mặc áo giáp, lên ngựa ra trận, vung roi sắt đánh giặc. Roi sắt bị gẫy, nhổ tre để đánh. Giặc Ân thua chạy. Sau khi dẹp xong giặc. Ngài lên đỉnh núi Vệ Linh (huyện Sóc Sơn, Hà Nội), cởi áo giáp để lại, rồi cưỡi ngựa bay về trời.
Để ghi nhớ công ơn, người dân Việt tôn Ngài là người nhà Trời – Phủ Đổng Thiên Vương, là Đức Thánh chủ về đức tin chống giặc ngoại xâm.
Vua cho xây đền thờ Thánh ở làng Gióng, tại xã Phù Đổng huyện Gia Lâm, Hà Nội, và ban hành tổ chức ngày Hội Gióng vào ngày 9/4 âm lịch hàng năm.
Theo truyền thuyết, tại nơi Đức Thánh cưỡi ngựa bay về trời, người dân lập miếu thờ nhỏ mang tên Phù Đổng Vương. Một lần Lê Đại Hành (hoàng đế sáng lập triều Tiền Lê, trị vì năm 980 -1005) cùng các tướng sĩ trên đường hành quân chống giặc Tống (triều đại cai trị Trung Quốc năm 960- 1279). Vua tôi nhà Tiền Lê vào miếu làm lễ cầu Thánh Gióng phù hộ. Trong trận chiến, quân ta thắng to. Khi quay về, vùa Lê Đại Hành vào lễ tạ. và sau đó cho xây dựng thành khu đền uy nghi; tìm gốc trầm hương làm tượng thờ; đồng thời phong thêm chữ “Thiên” vào tên đền, thành đền “Phù Đổng Thiên Vương”. Ngày nay, đền Phù Đổng Thiên Vương hay đền Sóc được xây dựng lại khang trang, đẹp đẽ.
Tại địa điểm này (làng Cát Lợi, Thường Lạc, nay là xã Vệ Linh, huyện Sóc Sơn) còn có một ngôi chùa mang tên chùa Non Nước, được xây dựng từ thời Đinh Tiên Hoàng (hoàng đế sáng lập triều Đinh, trị vì năm 968 – 979). Chùa là nơi tu hành của Quốc sư Khuông Việt (Ngô Chân Lưu, 933- 1011, Tăng thống hay lãnh đạo tinh thần Phật giáo đầu tiên trong lịch sử Phật giáo Việt Nam).
Năm 2010, Hà Nội quy hoạch khu vực bảo tồn Khu di tích đền Sóc với quy mô đến 65ha.
Khu di tích đền Sóc gồm: Nghi môn, đền Hạ, đền Thượng, chùa Đại Bi, đền Mẫu và một số công trình khác gắn với Khu di tích…

Vị trí các hạng mục công trình chính trong Khu di tích đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Nghi môn ngoại
Nghi môn ngoại của Quần thể Khu di tích Đền Sóc được xây bằng gạch kiểu tứ trụ.
Hai trụ biểu chính ở giữa lớn, cao khoảng 6m. Đỉnh trụ đắp nổi hình bốn chim phượng, chụm vào nhau, đầu quay bốn phương, tạo thành hình trái giành. Bên dưới là các ô lồng đèn, đắp nổi tứ linh (Long, Ly, Quy, Phụng), tứ quý (Tùng, Cúc, Trúc, Mai). Thân trụ đắp nổi câu đối chữ Hán.
Hai trụ biểu hai bên nhỏ, thấp. Đỉnh trụ trang trí con nghê chầu, thân trụ phía trên trang trí các ô lồng đèn, phía dưới trang trí câu đối. Đế của cả 4 trụ biểu đều thắt dạng cổ bồng. Giữa trụ biểu lớn và trụ biểu nhỏ là bức tường.

Nghi môn ngoại Quần thể Khu di tích Đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Đền Hạ
Đền Hạ hay còn gọi là Đền Trình nằm trên một khu đất cao dưới chân núi Vệ Linh.
Tương truyền, đền Hạ thờ Thổ địa hay Sơn thần của mảnh đất nơi Thánh Gióng bay về trời.
Ðền Hạ có kết cấu hình chữ “nhị”, trước là tòa Tiền đường, sau là tòa Hậu cung.
Nghi môn và Tiền đường đền Hạ
Phía trước tòa Tiền đường là Nghi môn đền Hạ, gồm 2 trụ biểu. Qua một sân trong là đến tòa Tiền đường.
Tòa Tiền đường quay hướng Nam, xây cao hơn sân 30cm, quanh nền bó vỉa, trên là kiến trúc gỗ 5 gian, kiểu tường hồi bít đốc, 2 mái. Cửa Tiền đường là bức bàn, kiểu “thượng song hạ bản”. Trang trí bên trong là các chạm khắc rồng, mây, hoa lá sinh động, tinh tế.
Hậu cung đền Hạ
Hậu cung xây trên nền cao hơn tòa Tiền đường 25cm, 3 gian, cùng kiểu với tòa Tiền đường.
Bên trong Hậu cung có tượng Sơn thần bằng đồng, nặng 7 tấn. Trên đỉnh mũ của bức tượng có dòng chữ “Thánh Thần Vương”. Đây được cho là vị Sơn thần duy thần duy nhất Việt Nam được phong vương.
Ngoài cửa đền Hạ là một gốc đa cổ thụ bên hồ nước. Dưới gốc đa là tượng những linh vật đang ngồi chầu về phía đền.

Nghi môn nội và Tiền đường đền Hạ, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Bên trong tòa Tiền đường đền Hạ, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Khoảng không gian giữa hai tòa Tiền đường và Hậu cung đền Hạ, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Hậu cung đền Hạ (đền Trình) thờ Thánh Thần Vương - vị Sơn thần duy nhất Việt Nam được phong vương
Đền Thượng
Đền Thượng nằm trên một khu đất cao tựa lưng vào núi Vệ Linh, phía trước có hồ nước.
Đền Thượng thờ Đức Thánh Gióng, gồm: Nghi môn, Điện thờ và công trình phụ trợ.
Nghi môn đền Thượng
Nghi môn đền Thượng bao gồm 4 trụ biểu, giống như trụ biểu tại Nghi môn ngoại, song tạo thành 3 cổng ra vào.
Điện thờ
Điện thờ đền Thượng có kiến trúc kiểu chữ “công” hay chữ H, gồm Tiền tế, Thiêu Hương và Hậu cung.
Tiền tế 5 gian, 2 chái, 4 mái. 5 gian giữa nhô cạo tạo thêm một tầng mái với 4 mái. Điều đặc biệt là tại gian giữa của tòa Tiền tế, thêm vào một mái cong 4 mái, tạo điểm nhấn cho tòa nhà. Tòa Tiền tế được trang trí bằng nhiều câu đối, lọng vàng, lọng tía, đôi hạc…Gian giữa tòa Tiền bái đặt hương án và các đồ thờ tự. Các gian bên đặt ngựa thờ và tượng các quan viên.
Thiêu Hương hay Trung đường gồm 2 gian dọc nối liền Tiền tế và Hậu cung.
Hậu cung đền Thượng 3 gian, 2 dĩ, 4 mái. Cũng như tòa Tiền tế và Thiêu Hương, kết cấu Hậu cung theo kiểu chồng rường, giá chiêng; nền nhà lát gạch Bát Tràng. Phía trên các gian đều treo những bức cửa võng trang trí rồng chầu mặt trời, chim trĩ, hoa dây.
Hậu cung thờ Thánh Gióng, là một bức tượng khá lớn bằng gỗ trầm hương, khoác áo bào đỏ; bên cạnh có tượng các công thần đã giúp Đức Ông đánh thắng giặc.

Nghi môn nội đền Thượng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Tòa Tiền tế đền Thượng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Bên trong tòa Tiền tế đền Thượng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Tượng Phù Đổng Thiên Vương (giữa) tại Hậu cung đền Thượng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Chùa Đại Bi
Qua Đền Hạ theo một con đường lát gạch là đến chùa Đại Bi. Chùa nằm trên một khu đất cao, dưới chân núi Vệ Linh. Tương truyền chùa được xây dựng trên mảnh đất nơi Thánh Gióng đã dừng chân, trước khi bay về trời.
Chùa hướng Nam, có kết cấu kiểu chữ “đinh” hay chữ T gồm: Tiền đường và Hậu cung.
Tiền đường gồm 3 gian, 2 dĩ, 4 mái.
Hậu cung gồm 2 gian.
Bên trong ngôi chùa là những hoành phi, câu đối được sơn son thếp vàng.

Tiền đường chùa Đại Bi, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Bên trong tòa Tiền đường, phía trước Hậu cung chùa Đại Bi, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Đền Mẫu
Đối diện với Chùa Đại Bi là Đền Mẫu, nơi thờ mẹ Thánh Gióng.
Nhiều nơi thờ Thánh Gióng nhưng chỉ 2 nơi có đền thờ mẹ Thánh Gióng là ở Đền Sóc, Sóc Sơn và ở làng Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội, nơi Thánh Gióng sinh ra.
Trước cổng đền có dòng chữ “Phù Đổng danh truyền Thiên Thượng Mẫu”.
Phía trong đền có tượng Mẫu; bên ngoài có giếng Mẫu.
Đền quay hướng Nam, kiến trúc kiểu chữ “nhị” gồm Tiền Tế và Hậu cung đặt song song với nhau.
Tiền tế 3 gian, trên nền cao hơn mặt sân 45cm, tường hồi bít đốc. Phía trước xây hai trụ biểu kiểu trụ lồng đèn, đỉnh trụ đắp nổi hình trái giành, phần lồng đèn có trang trí hoa văn. Kết cấu theo kiểu chồng rường, giá chiêng gắn liền với Hậu cung. Hậu cung 1 gian, 2 dĩ, tường hồi bít đốc.
Đây là một ngôi đền nhỏ nhưng có những nét chạm trổ hết sức tinh xảo.

Đền Mẫu, nơi thờ mẹ Thánh Gióng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội; phía trước đền có một giếng cổ

Bên trong gian Tiền tế, phía trước Hậu cung đền Mẫu, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Nhà bia
Nhà bia nằm trên một gò núi nhỏ, có mặt bằng hình bát giác, được xây dựng bằng gạch.
Theo người dân nơi đây, Nhà bia đã tồn tại hàng trăm năm.
Mái Nhà bia dạng hình chóp nón, được cho là hình tượng chiếc mũ sắt của Thánh Gióng.
Bia là một khối trụ đá xanh hình bát giác, cao 2,5m. đặt chính giữa nhà Bia. Ngay cạnh nhà bia có một hòn đá màu trắng, tương truyền, đây chính là áo giáp của Thánh Gióng để lại trước khi bay về trời.

Nhà bia và hòn đá màu trắng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.

Bia đá tám mặt bên trong Nhà bia ghi lại truyền thuyết Thánh Gióng, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.
Chùa Non Nước
Chùa Non nước tên chữ là Sóc Thiên Vương Thiền Tự, bố cục hướng Nam, nằm trên sườn núi phía Tây Bắc đền Sóc, ở độ cao 110m so với chân núi.
Xưa kia, Thiền sư Khuông Việt trụ trì ngôi chùa. Ông là người phù trợ cho 3 vương triều Đinh, Tiền Lê, Lý và cũng là người cùng Thiền sư Vạn Hạnh (năm 938- 1018) phù trợ Lý Công Uẩn (hoàng đế sáng lập triều Lý, trị vì từ năm 1009 – 1028) lên ngôi vua, mở đầu triều đại nhà Lý, một triều đại có nền văn hóa phát triển rực rỡ nhất thời kỳ phong kiến Việt Nam.
Sóc Thiên Vương Thiền Tự đã bị phá hủy hoàn toàn.
Năm 2002, một ngôi chùa mới, chùa Non Nước được dựng trên nền chùa cũ.
Chùa Non Nước có quy mô lớn, được xây dựng trên hai bậc thềm địa hình chính. Bậc thềm thứ nhất là Chính điện, bậc thềm cao phía sau là các nhà Tổ, nhà Tăng và phụ trợ. Phía trước Chính điện là Nghi môn ngoại, Nghi môn nôi.
Nghi môn ngoại và Nghi môn nội
Nghi môn ngoại toạ lạc lưng chừng núi, gồm 4 trụ biểu, tạo thành tam quan. Hai trụ biểu chính ở giữa lớn, cao đến 18m. Đỉnh trụ đắp nổi hình bốn chim phượng, chụm đầu vào nhau. Bên dưới là các ô lồng đèn, đắp nổi tứ linh (Long, Ly, Quy, Phụng), tứ quý (Tùng, Cúc, Trúc, Mai). Thân trụ đắp nổi câu đối chữ Hán. Hai trụ biểu hai bên nhỏ, thấp. Đỉnh trụ trang trí con nghê chầu, thân trụ phía trên trang trí các ô lồng đèn, phía dưới trang trí câu đối. Đế của cả 4 trụ biểu đều thắt dạng cổ bồng.
Nghi môn nội phía trước tòa Tiền đường có hình thức tương tự như Nghi môn ngoại, song kích thước nhỏ hơn.

Nghi môn ngoại chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội

Nghi môn nội chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội
Chính điện chùa Non nước
Chính điện có mặt bằng hình chữ “công” hay hình chữ H, gồm Tiền đường, Thiêu Hương và Hậu điện.
Tiền đường 7 gian và hành lang xung quanh, mái kiểu chồng diêm, 2 tầng, 8 mái. Kết cấu đỡ mái kiểu chồng rường, giá chiêng.
Thiêu Hương, 3 gian, nối liền Tiền đường và Hậu điện.
Hậu điện như một tòa tháp, mặt bằng hình vuông với mái 3 tầng, 12 mái. Trong tòa tháp có 4 cột chính giữa, 4 góc, mỗi góc có 3 cột quân. Chính giữa tòa tháp Hậu điện đặt tượng Phật Tổ Như Lai bằng đồng đúc liền khối, nặng 30 tấn, tượng cao 5,3m, bệ đá cao 1,75m.
Chính điện của chùa Non Nước có tới 80 cột lim, đường kính mỗi cây khoảng 35cm, là một trong những Chính điện có số cột lim nhiều nhất Việt Nam. Hai bên Chính điện là tòa Tả vu và Hữu vu.
Từ bậc thềm thứ nhất tới bậc thềm thứ hai là hai cầu thang hai bên. Cầu thang được che bởi 15 đoạn mái, cao dần theo độ cao của bậc.
Bậc thềm thứ hai là nơi bố trí các nhà Tổ, nhà Tăng và công trình phụ trợ. Nhà dài tới 15 gian, đầu hồi bít đốc. 9 gian giữa có mái nâng cao tạo thành 2 tầng mái, 4 mái.

Phối cảnh tổng thể chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.

Tòa Tiền đường chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.

Bên trong tòa Tiền đường chùa Non Nước Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.

Phối cảnh tòa Hậu điện chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.

Một góc tòa Tiền đường và hành lang bậc lên nhà Tổ, nhà Tăng phía sau chùa Non Nước

Tượng Phật Thích Ca trong tòa Hậu điện chùa Non Nước, Quần thể đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.
Tượng đài Thánh Gióng
Tượng đài Thánh Gióng tọa lạc trên đỉnh núi Đá Chồng, được xây dựng vào năm 2010. Tượng bằng đồng, cao 11,07m; nặng 85 tấn, có hình tượng Thánh Gióng đang cưỡi ngựa bay về trời.

Tượng đài Thánh Gióng, Khu di tích đền Sóc, Sóc Sơn, Hà Nội.
Đền Sóc hiện còn lưu giữ được khoảng 150 hiện vật có giá trị, niên đại trải dài từ thời Lê, tập trung vào triều Nguyễn, tiêu biểu như: hoành phi, câu đối, bia đá, lư hương, tượng thờ, hương án, ngai thờ, bát bửu, chân đèn, ngựa gỗ, chuông đồng... Đặc biệt là tấm bia bát giác thời Hậu Lê dựng trên núi, phía sau đền Thượng, là tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao, cung cấp nhiều thông tin về Thánh Gióng và phong tục tập quán, địa phương qua các thời kỳ.
Đền Sóc, huyện Sóc Sơn, Hà Nội là địa điểm gắn với Phù Đổng Thiên Vương hay Thánh Gióng, vị Thánh tượng trưng cho tinh thần chống ngoại xâm. Quần thể đền Sóc có giá trị tiêu biểu cho kiến trúc nghệ thuật đền thời Lê, Nguyễn tại vùng Đồng bằng Bắc Bộ.
Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
https://vi.wikipedia.org/wiki/Di_t%C3%ADch_qu%E1%BB%91c_gia_%C4%91%E1%BA%B7c
_bi%E1%BB%87t
https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_Ph%C3%B9_%C4%90%E1%BB%95ng
https://vi.wikipedia.org/wiki/%C4%90%E1%BB%81n_S%C3%B3c
http://dsvh.gov.vn/di-tich-kien-truc-nghe-thuat-den-soc-1264
https://vi.wikipedia.org/wiki/Ch%C3%B9a_Non_N%C6%B0%E1%BB%9Bc_(H%C3%A0_N%
E1%BB%99i)
- Xem đền Phù Đổng Thiên Vương, Gia Lâm, Hà Nội tại đây
Xem các bài viết về chùa Việt Nam tại đây
Xem các bài viết về đình, đền Việt Nam tại đây
Xem các bài viết về Di sản văn hóa thế giới tại đây
|