Ngoài quy mô dân số và GDP, Trung quốc và Việt nam còn có rất nhiều điểm chung. Cả hai đều là những nền kinh tế đang trong quá trình chuyển đổi từ kế hoạch hoá tập trung xã hội chủ nghĩa sang nền kinh tế thị trường. Trước khi cải cách cả hai đều là những xã hội nông nghiệp lớn và, việc tháo gỡ các lực lượng sản xuất trong nông nghiệp là kết quả quan trọng ban đầu do cải cách mang lại. Thực ra, quá trình cải thiện nhanh chóng mức sống ở nông thôn mới là một trong những thành quả nổi bật của cả hai nước.

Trong trường hợp phát triển công nghiệp, điểm đáng chú ý lại là những khác nhau trong kinh nghiệm sau cải cách chứ không phải là những tương đồng. Ở cả hai nước, công nghiệp đã tăng trưởng nhanh chóng kể từ khi thực hiện cải cách, có mức tăng trưởng bình quân nhanh hơn nông nghiệp nhiều. Tuy nhiên, động lực cho tăng trưởng công nghiệp ở hai nước là hoàn toàn khác nhau. Ở Trung quốc, động lực đưa tới tăng trưởng công nghiệp là các doanh nghiệp hương trấn (TVEs) – ban đầu là sở hữu tập thể nhưng gần đây là sở hữu tư nhân, trong khi các doanh nghiệp quốc doanh tụt lại phía sau. Ở Việt nam, có thể so sánh tăng trưởng giữa các doanh nghiệp quốc doanh và doanh nghiệp phi quốc doanh, với kết quả là các doanh nghiệp quốc doanh vẫn giữ vai trò chủ đạo trong khu vực công nghiệp.

Ở một mức độ nào đó, tính năng động của khu vực quốc doanh Việt nam là chưa chính xác bởi vì liên doanh giữa các doanh nghiệp quốc doanh và doanh nghiệp nước ngoài thường được gộp cả vào khu vực doanh nghiệp quốc doanh (SOE). Mặt khác, theo truyền thống nhiều TVEs của Trung quốc đã có quan hệ với các cấp chính quyền địa phương mà những mối quan hệ này làm cho cái nhãn doanh nghiệp “phi quốc doanh” trở thành vấn đề. Dẫu vậy, kinh nghiệm phát triển công nghiệp của Trung quốc và Việt nam khác nhau không đơn giản chỉ là một sự phù phép về ngôn từ. Thực sự cũng có những khác biệt về chính sách, và khác biệt về những điều kiện ban đầu, mà những khác biệt đó giúp giải thích sự khác nhau trong hiệu quả hoạt động của các khu vực công nghiệp. Trong khi cả hai nước vẫn còn có những chính sách thành kiến với khu vực tư nhân, thì Trung quốc đã đi theo một chiến lược “tăng trưởng ngoài kế hoạch” thông qua việc khuyến khích phát triển các doanh nghiệp phi quốc doanh. Việt nam không làm như vậy. Hơn nữa do yếu tố lịch sử, môi trường định chế nông thôn của Trung quốc đã tạo ra mảnh đất màu mỡ hơn cho phát triển các doanh nghiệp có thể phá vỡ những hạn chế còn sót lại đối với doanh nghiệp tư nhân hơn là môi trường của Việt nam.

Nỗ lực duy trì tính chủ đạo của các doanh nghiệp quốc doanh ở Việt nam là rất tốn kém. Nó không chỉ tiêu tốn phần lớn nguồn cung tín dụng ít ỏi mà trong quá trình đó nó đã ngăn cản việc tạo ra việc làm nhanh hơn của đầu tư của khu vực tư nhân. Sự mất cân đối trong thu nhập giữa nông thôn và thành thị ở Việt nam tỏ ra tăng nhanh hơn Trung quốc, và kinh nghiệm của Trung quốc cũng như các nước khác cho thấy rằng cách hiệu quả để làm tăng thu nhập ở nông thôn (và tạo ra sự ổn định hơn trong thu nhập ) là tạo ra việc làm phi nông nghiệp ở nông thôn. Do vậy, khi tìm cách đẩy nhanh quá trình phát triển nông thôn, các nhà hoạch định chính sách ở Việt nam cần nhận thức được cách thức khuôn khổ định chế và chính sách hiện hành có thể làm ngăn cản quá trình tăng trưởng nhanh chóng hơn của công nghiệp ở nông thôn. Trung quốc có thể có một số bài học hữu ích về vấn đề này mặc dù Trung quốc hiện nay cũng phải đương đầu với thách thức về việc phân định rạch ròi quyền sở hữu mập mờ mà cho đến nay đã mô tả được tính chất của khu vực TVE.

CÁC KẾT LUẬN VỀ CHÍNH SÁCH

Những điểm tương đồng lớn trong những điều kiện và chiến lược cải cách ban đầu ở Trung quốc và Việt nam đã che khuất một số khác biệt trọng yếu giúp giải thích sự khác nhau về quá trình phát triển công nghiệp ở nông thôn. Trong khi phát triển công nghiệp ở nông thôn Trung quốc diễn ra nhanh chóng hơn ở Việt nam, thì không có cơ sở để giả định rằng Trung quốc theo đúng hướng trong khi Việt nam thì không. Lợi thế lớn của Trung quốc trong việc bùng nổ TVE là sự cải thiện không ngừng thu nhập của các hộ gia đình ở nông thôn do việc làm ngoài nông nghiệp mang lại sau khi không còn những lợi ích ban đầu của quá trình tự do hoá nông nghiệp. Khi xem xét mối quan tâm của các nhóm hoạch định chính sách Việt nam đối với việc làm tăng hố cách thu nhập giữa nông thôn và thành thị, thì thật nhạy cảm khi đưa ra câu hỏi liệu có cái gì đó học tập được từ kinh nghiệm công nghiệp hóa nông thôn nhanh chóng của Trung quốc không.

Bài học đầu tiên rút ra từ phân tích trước đó là lịch sử đóng vai trò quan trọng. Lịch sử không phải là nhân tố quyết định trong việc chọn lựa chính sách, nhưng làm việc dựa trên động lực do quá trình phát triển mang tính tổ chức và định chế trước đó tạo ra khó hơn là làm việc với lịch sử. Lịch sử trước đó của Trung quốc về công nghiệp hóa nông thôn có nghĩa là đã từng có những tổ chức ở nông thôn Trung quốc được chuẩn bị để nắm lấy thế chủ động một khi tự do thị trường được đưa ra. Những tổ chức này là những dạng quá độ, được điều chỉnh thích nghi với môi trường mà doanh nghiệp tư nhân chưa thể hoàn toàn cạnh tranh được trên một sân chơi bình đẳng. Không nghi ngờ gì nữa những lệch lạc còn sót lại trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường đã mang lại lợi ích ở một mức độ nào đó cho các TVEs sở hữu tập thể, nhưng hơn nữa, chúng còn là phương cách để các doanh nghiệp nông thôn phát triển ngoài khu vực

quốc doanh ra mặc dù vẫn còn những lệch lạc này.

Việt nam bắt tay vào công cuộc cải cách mà không được hưởng lợi từ cơ sở hạ tầng về mặt tổ chức nông thôn này. Có lẽ cũng vì tính hợp pháp của các tổ chức tập thể ở phần lớn nước này còn yếu, nên việc chuyển đổi tàn dư của các hợp tác xã ở nông thôn sang thành hạt nhân của nền công nghiệp nông thôn là vấn đề khó giải quyết. Mặt khác, trong một số trường hợp, các doanh nghiệp tư nhân và các công ty cổ phần đã thay thế các hợp tác xã bị thất bại, mặc dù sự phát triển của chúng vẫn tiếp tục bị ràng buộc bởi sự sẵn có của nguồn vốn có giới hạn và bởi những hạn chế về khả năng tiếp cận với nguồn vốn cổ phần của nước ngoài thông qua các liên doanh.

Sự khác nhau về chính sách trong thời kỳ sau cải cách cũng giải thích một phần sự khác nhau trong con đường phát triển. Trong khi chính sách của chính quyền trung ương Trung quốc khuyến khích mạnh mẽ các doanh doanh nghiệp phi quốc doanh (đặc biệt là sở hữu tập thể) như là một cách thay thế dần các doanh nghiệp quốc doanh, thì các nhà hoạch định chính sách của Việt nam đã trung thành đeo đuổi hy vọng khôi phục lại các doanh nghiệp quốc doanh như là khu vực công nghiệp chủ đạo. Chính sách này ra đời với giá phải trả khá cao là lấy mất đi nguồn tài chính dành cho ngành công nghiệp phi quốc doanh và là sự duy trì cơ cấu công nghiệp thâm dụng nhiều vốn hơn là một cơ cấu khác phù hợp với nền kinh tế dư thừa lao động của Việt nam.

Vì các TVEs của Trung quốc đã không tỏ ra là một phương thuốc thần kỳ giải quyết vấn đề doanh nghiệp quốc doanh của quốc gia, và trên thực tế nó còn tạo ra những vấn đề mới như sự xuống cấp môi trường nghiêm trọng ở nông thôn, nên con đường phát triển công nghiệp theo chính sách đổi mới của Việt nam cũng không phải hoàn toàn không có hiệu quả. Sản lượng công nghiệp đã tăng mạnh trong thập niên 1990, và (giống như Trung quốc) Việt nam đã rất gây ấn tượng trong việc thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài vào khu vực công nghiệp. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều việc cần phải làm để đảm bảo rằng các doanh nghiệp tư nhân trong nước có thể đảm nhận vai trò năng động trong phát triển công nghiệp như đã thực hiện ở phần còn lại của khu vực và để đảm bảo rằng nông thôn không bị bỏ tụt lại phía sau do kiểu phát triển thiên lệch cho đô thị gây ra.

Dưới đây là một vài thách thức về chính sách trong tương lai liên quan đến chủ đề của bài này mà Việt nam và Trung quốc đang gặp phải:

Ở Việt nam

Đối với Việt nam, có lẽ nhiệm vụ cấp bách nhất là tái cơ cấu khu vực doanh nghiệp quốc doanh, để đảm bảo rằng nguồn vốn ít ỏi không bị tiêu dùng cho việc duy trì sự tồn tại của các doanh nghiệp không có khả năng sống còn. Công việc tái cơ cấu này cần phải được thực hiện cho đến khi nào các doanh nghiệp có lợi tức biên hoặc thua lỗ có thể được khôi phục lại thông qua cổ phần hoá để có được sự lành mạnh về tài chính. Trong phạm vi quan tâm của chính phủ về những ý nghĩa của tái cơ cấu như thế đối với việc làm thì bằng chứng về việc làm sau khi cổ phần hoá cho đến nay cho thấy tác động ròng đối với việc làm là có khuynh hướng tích cực. Điều này không gây ngạc nhiên, vì các doanh nghiệp mới cổ phần hoá bị buộc phải cạnh tranh trong một môi trường mà họ không còn dễ dàng tiếp cận với nguồn vốn trợ cấp nữa và do vậy thúc đẩy mạnh mẽ họ phải thay đổi kết hợp các yếu tố sản xuất của mình sang sử dụng nhiều lao động hơn. Ở mức độ kinh tế vĩ mô, việc tự do hóa một phần tín dụng ngày càng tăng hiện đang được dành cho các SOEs sẽ cho phép dễ dàng tiếp cận với nguồn tài chính dành cho các doanh nghiệp phi quốc doanh hơn, nơi như cho thấy ở trên, sẽ sử dụng nhiều lao động bình quân trên một đơn vị vốn đầu tư hơn các doanh nghiệp quốc doanh. Theo quan điểm này, nhịp độ cải cách doanh nghiệp quốc doanh chậm có quan

hệ chặt chẽ với nhịp độ tăng trưởng việc làm chậm và vấn đề gia tăng thất nghiệp. Mallon (1998) đã liệt kê một danh sách chi tiết hơn về chính sách và những cải cách định chế có thể thực hiện được mà sẽ đưa tới việc gỡ bỏ những chính sách làm hạn chế tăng trưởng và đầu tư của khu vực tư nhân. Có thể sẽ mất một thời gian để đưa ra một số biện pháp khuyến khích phát triển nhanh hơn doanh nghiệp phi nông nghiệp ở nông thôn, đặc biệt là cải thiện hệ thống giao thông và những cơ sở hạ tầng khác đang bị hư hỏng của đất nước, tuy nhiên tiến bộ trong việc giải quyết vấn đề thiếu hụt năng lượng là rất đáng khuyến khích.

Ở Trung quốc

Những thách thức của Trung quốc ở một mặt nào đó là tương tự với Việt nam. Cải cách các doanh nghiệp quốc doanh cũng là một vấn đề rất lớn cần phải thực hiện. Trong khi Trung quốc, giống như Việt nam, trì hoãn thời điểm thừa nhận sự lo lắng về những hiệu ứng của quá trình tái cơ cấu doanh nghiệp quốc doanh đối với việc làm thì Trung quốc ráo riết theo đuổi một chiến lược tạo việc làm ở nông thôn thông qua việc khuyến khích phát triển TVEs. Kết quả đạt được là đã giảm được rất mạnh tình trạng đói nghèo ở nông thôn (và có lẽ cả nỗi đe doạ của tình trạng bất ổn ở nông thôn). Nhiệm vụ sắp tới đối với Trung quốc là duy trì được đà tăng trưởng thu nhập và doanh nghiệp ở nông thôn. Mặc dù cho đến nay tình trạng pháp lý còn lúng túng về quyền sở hữu trong các doanh nghiệp hương trấn sở hữu tập thể (TVCEs) còn chưa đặt ra những rào cản nghiêm trọng đối với tăng trưởng, thì trong tương lai dường như chắc chắn phải đẩy nhanh chiến dịch chuyển những doanh nghiệp này thành các công ty cổ phần. Khu vực năng động nhất của kinh tế nông thôn trong những năm gần đây không phải là TVCEs mà là các anh em tư nhân của họ. Vì những lệch lạc của thị trường tín dụng và lệch lạc khác mang lại tính hợp lý cho TVCEs còn sót lại sẽ dần dần biến mất theo sự cải cách và củng cố định chế, nên rất có khả năng tính hợp lý cho những hình thức tập thể mang tính chuyển đổi này của TVE, ít nhất trong nhiều khu vực sản xuất nơi hiện nay các doanh nghiệp này đang hoạt động cũng sẽ dần dần mất đi.

(David O’Connor -Biên dịch: Kim Thoa)