Trong khi nền kinh tế Trung Quốc tiếp tục tăng trưởng với một tốc độ nhanh chóng, triển vọng không rõ ràng về việc làm của nhiều sinh viên mới tốt nghiệp đặt ra một vấn đề kinh tế tiềm ẩn.

Theo các số liệu thống kê, trung bình một sinh viên mới ra trường ở Trung Quốc chỉ kiếm được 300 Nhân dân tệ (NDT), tương đương 44 USD, hơn lương tháng trung bình của một lao động nhập cư ở nước này. Những năm gần đây, trong khi lương của sinh viên mới tốt nghiệp vẫn duy trì ở mức 1.500 NDT/tháng, thì lương của lao động nhập cư đã tăng tới 1.200 NDT/tháng.

Nếu các sinh viên mới tốt nghiệp không thể bù đắp lại số tiền đã đầu tư rất lớn cho thời gian đi học thì họ có bằng đại học để làm gì? Sự bất cân bằng giữa hệ thống giáo dục và nền kinh tế của Trung Quốc như thế nào?

Cải cách khối tư nhân

Yasheng Huang, giáo sư quản lý quốc tế tại Trường Quản lý Sloan, Viện Công nghệ Massachusetts, tác giả của cuốn "Chủ nghĩa tư bản với các đặc trưng Trung Quốc".

Mỗi khi nói tới sự phát triển của hệ thống giáo dục đại học ở Trung Quốc, người ta thường nhắc tới những khoản thu nhập khiêm tốn của sinh viên sau khi tốt nghiệp. Để giải thích cho hiện tượng này, nguyên nhân chính là các nguồn cầu về lao động.

Dù các chuyên gia phân tích nước ngoài nói đao to búa lớn về mức tăng trưởng Trung Quốc, nhưng nền kinh tế này vẫn chủ yếu dựa vào lao động chân tay, giá rẻ và sản xuất sinh lời không cao. Trung khi Trung Quốc hiện nay đang sản xuất tri thức với một tỷ lệ ấn tượng, đại đa số việc sản xuất tri thức này diễn ra ở các viện nghiên cứu và viện đại học, chứ không phải trong các doanh nghiệp. Việc tạo ra tri thức đòi hỏi một người ưu tú, nhưng với số lượng nhân viên cực ít, vì vậy không thể tuyển dụng nhiều sinh viên tốt nghiệp.

Ảnh minh họa: tin180.com

Nguồn cầu tiếp theo đối với sinh viên đã tốt nghiệp là các cơ quan chính phủ, nhưng Trung Quốc đã có một đội ngũ công chức thuộc vào loại đông đảo nhất thế giới, và không thể phình to hơn được nữa. Trên thực tế, hiện hàng trăm thậm chí hàng nghìn sinh viên tốt nghiệp ở Trung Quốc đang cạnh tranh nhau để có được một vị trí trong cơ quan công quyền. Một cuộc cạnh tranh rất gay gắt!

Tương tự trong khối doanh nghiệp cũng không có nguồn cầu lớn đối với sinh viên đã tốt nghiệp. Dù Trung Quốc chi rất nhiều tiền cho nghiên cứu và phát triển, hầu hết các khoản chi này được đổ vào các thể chế nghiên cứu do chính phủ tài trợ, không phải khối doanh nghiệp. Một phần các công ty tuyển dụng sinh viên tốt nghiệp gặp khó khăn về tài chính, maketing và quản lý nguồn nhân lực.

Các công ty Trung Quốc ở trong tình trạng có quá nhiều nhân công và quá ít nhà quản lý, và lĩnh vực dịch vụ rất yếu kém. Lý do là nhiều công ty là những xưởng sản xuất thực sự. Họ nhận các hợp đồng xuất khẩu và sản xuất các sản phẩm chi tiết kỹ thuật nào đó. Họ ít khi cần phải tự maketing và phát triển sản phẩm. Trong khi đó, lĩnh vực dịch vụ là "gót chân Achilles" của nền kinh tế Trung Quốc. Nó rất yếu kém, nhỏ bé, đóng góp rất ít cho GDP, nếu so với Ấn Độ, Mỹ, Nhật Bản và các nước châu Âu.

Các lý do dẫn tới trình độ quản lý kém phát triển của khối doanh nghiệp và lĩnh vực dịch vụ khiêm tốn của Trung Quốc rất phức tạp nhưng đều có liên quan tới môi trường quản lý tài chính mà các công ty tư nhân phải đối mặt.

Như vậy, nguồn cung về sinh viên tốt nghiệp chỉ "quá tải" nếu so với sự kém phát triển của lĩnh vực tư nhân, và tình trạng này sẽ khó thay đổi nếu Trung Quốc không tiến hành những cuộc cải cách lớn.

Ít cơ hội hứa hẹn

Gordon G. Chang, một chuyên gia bình luận trên tạp chí Forbes, tác giả cuốn "Sự sụp đổ sắp tới của Trung Quốc".

Một tấm bằng tốt nghiệp đại học ở Trung Quốc có quan trọng không? Có, nếu bạn muốn đi quét rác ở Ôn Châu! Thành phố thịnh vượng ở tỉnh Chiết Giang này năm nay thông báo với các sinh viên tốt nghiệp đại học nộp đơn thi tuyển vào 8 vị trí thu gom "rác ban đêm". Hơn 1.100 người đã nộp đơn để mong có được công việc này. Chả cần có bằng đại học để hiểu tại sao người lao động chân tay sẽ được trả lương ngày càng cao hơn trong khi người lao động có bằng đại học lại kiếm được ngày càng ít.

Vậy hãy gia nhập Quân giải phóng nhân dân Trung Hoa (PLA). Lâu rồi quân đội không thu hút các sinh viên tốt nghiệp đại học. Giờ thì không như vậy nữa. Năm 2009, có tới 120.000 sinh viên tốt nghiệp gia nhập PLA, cao hơn gấp ba lần trong năm 2008 và gấp 12 năm 2006.

Quân đội và nghề thu gom rác ban đêm đã bắt đầu thu hút giới sinh viên tốt nghiệp vì có quá ít cơ hội có hứa hẹn đến với họ và đúng lĩnh vực mà họ được đào tạo. Họ thậm chí còn đang tranh nhau để có những công việc như phục vụ hoặc người giúp việc.

Các chuyên gia cho biết lương của sinh viên đại học nhìn chung tăng sau khi tốt nghiệp. Nhưng triển vọng lương bổng cho người nhập cư và người lao động chân tay có thể còn sáng sủa hơn. Tại sao vậy? Các chính sách dân số của Bắc Kinh đã tạo ra sự phình đại trong lực lượng lao động, rất nhiều trong số gia tăng này giờ đang về hưu. Khi họ về hưu, lực lượng lao động của Trung Quốc sẽ nhanh chóng giảm. Nước này đã từng thiếu lao động từ năm 2004, và số công nhân không tăng. Các nhà nhân khẩu học Trung Quốc cho rằng tình trạng này sẽ tái diễn vào một lúc nào đó trong khoảng từ năm 2013 - 2016.

Thực tế là lượng lao động đang giảm nhanh nhất là lực lượng ở đáy bảng lương. Trong khi đó, số tốt nghiệp đại học tăng mạnh, khoảng 30%/năm trong thập kỷ này. Quy luật cung - cầu cho thấy tiền lương của nhân viên ở nấc thấp sẽ tăng trong khi lương của những người có bằng đại học sẽ giảm.

Một số người lạc quan rằng nền kinh tế năng động của Trung Quốc sẽ được "nâng cấp" nhanh chóng vì công việc sản xuất ở nấc thấp sẽ được chuyển sang Việt Nam và Bangladesh. Đúng, nhưng tác động sẽ không lớn. Các công ty sẽ chuyển ra khỏi Trung Quốc - và chịu mất lợi thế lớn về cơ sở hạ tầng tốt và mạng lưới cung cấp lớn - chỉ sau khi lương tăng căn bản và có bằng chứng rõ là nó sẽ tăng vô hạn.

Điểm số cao, năng lực thấp

Yong Zhao, giáo sư có uy tín tại trường Đại học Giáo dục ở Đại học bang Michigan (Mỹ), tác giả cuốn "Bị đuổi kịp hay dẫn đầu: Giáo dục Mỹ thời toàn cầu hóa".

Có một nghịch lý đáng thất vọng trong nền giáo dục Trung Quốc. Trong khi hàng triệu sinh viên tốt nghiệp không tìm được việc làm - ít nhất là một công việc mà họ mong muốn, được trả lương cao hơn một lao động nhập cư - các doanh nghiệp sẵn sàng trả lương cao lại không thể tìm thấy nhân viên có trình độ. Một nghiên cứu của McKinsey cho thấy không tới 10% sinh viên tốt nghiệp ở Trung Quốc được đánh giá là phù hợp với công việc tại các công ty đa quốc gia có trụ sở tại nước này.

Các công ty đa quốc gia ở Trung Quốc đang trải qua một thời kỳ khó khăn trong việc tìm kiếm các ứng cử viên có trình độ cho các vị trí trong công ty mình. Theo một thăm dò của các doanh nghiệp Mỹ thuộc Phòng Thương mại Mỹ tại Thượng hải, 37% số công ty trả lời cho biết tìm ra một tài năng là vấn đề lớn nhất của họ. Một nghiên cứu khác của McKinsey cho thấy 44% chủ doanh nghiệp Trung Quốc nói là vấn đề lao động chưa đủ trình độ là rào cản lớn nhất cho các tham vọng toàn cầu của họ.

Lý do giải thích hiện tượng trên: môi trường giáo dục thi đua mang tính hình thức.

Trung Quốc đã nghĩ ra chế độ khoa cử (hệ thống đánh giá thời phong kiến), trong đó tổ chức các cuộc thi để chọn ra các quan chức làm việc cho chính quyền. Đây là một phát minh lớn bởi nó cho phép các nhân tài từ khắp nơi trong xã hội gia nhập tầng lớp công quyền, không quan tâm tới hoàn cảnh xuất thân. Nhờ đó, một chính quyền do những người thực sự có tài năng nắm giữ đã ra đời. Nhưng nó lại tạo ra một cơn ác mộng cho Trung Quốc khi hệ thống này dần dần biến thành những bài kiểm tra trí nhớ về các học giả nho giáo.

Chế độ khoa cử giờ không còn tồn tại nhưng tinh thần của nó vẫn còn rất mạnh trong Trung Quốc thời nay, dưới dạng kỳ thi đầu vào đại học. Đây là bài thi duy nhất có tính quyết định bởi nó xác định thí sinh có thể được vào đại học hay không và họ có thể vào những trường nào. Vì có tính quyết định cuộc sống, nên kỳ thì đầu vào này đã trở thành "cây gậy" dẫn đường toàn bộ hệ thống giáo dục. Sinh viên, các bậc phụ huynh, giáo viên, ban giám hiệu trường và cả các quan chức chính quyền địa phương đều phải thi đua để đạt những điểm số tốt nhất. Ngay từ độ tuổi rất nhỏ, trẻ em đã được giảm bớt mọi gánh nặng khác để tập trung vào việc học, nói đúng hơn, chúng không có cơ hội làm gì khác ngoài việc tập trung họ để có điểm thi tốt nhất.

Kết quả là các sinh viên tốt nghiệp ra trường ở Trung Quốc thường có điểm số cao nhưng năng lực kém. Những người thi đỗ được vào đại học - nơi cũng nhấn mạnh đến những tri thức trên giấy. Nhưng khi họ ra trường, họ thấy rằng nhà tuyển dụng hiện nay muốn nhiều hơn những bảng điểm đỏ chói. Đây cũng chính là lý do tại sao một nghiên cứu của McKinsey cho thấy dưới 10% sinh viên tốt nghiệp đại học ở Trung Quốc phù hợp với công việc tại các công ty nước ngoài.

Các nhà giáo dục ở Trung Quốc đã ý thức rõ các vấn đề nảy sinh với hệ thống thi đầu vào đại học và đã cố gắng bỏ cuộc thi này. Nhưng việc tìm kiếm các tiêu chí hợp lý khác về thành tích giáo dục tốt sẽ cần thời gian, nhất là trong một quốc gia có tới 1,3 tỷ dân này.

Một hệ thống giáo dục phân tầng

Qiang Zha, giáo sư về giáo dục tại Đại học York ở Toronto (Canada), đồng tác giả cuốn "Chân dung các trường đại học của Trung Quốc trong thế kỷ 21: Trong nỗ lực hướng tới phổ cập giáo dục đại học".

Thật mỉa mai là dù nền kinh tế Trung Quốc vẫn tăng trưởng, các loại bằng cấp mà các trường đại học tạo ra dường như đang mất giá trị nhanh chóng. Đầu tư cho giáo dục và đào tạo đang chứng tỏ không thành công đối với nhiều sinh viên tốt nghiệp đại học. Tại sao vậy? Phải chăng vì Trung Quốc không cần lao động có tri thức?

Trong thập kỷ vừa qua, tuyển sinh đại học Trung Quốc đã tăng hơn gấp 7 lần, và hệ thống này giờ đang tạo ra gần 6 triệu sinh viên tốt nghiệp mỗi năm. Chẳng nhẽ các sinh viên này không được bù đắp cho khả năng và chất lượng học tập của họ, và không thể tránh bị coi là "rẻ như bèo"?

Vấn đề chủ yếu là do sự lộn xộn về cấu trúc trong giáo dục đại học ở Trung Quốc. Các trường đại học ưu tú được nhà nước bảo trợ nhiều trong khi các trường khác thì phải tự lực cánh sinh.

Thực vậy, khi giáo dục đại học mở rộng rất nhanh thì kéo theo sự phân tầng của hệ thống này. Giáo dục đại học ở Trung Quốc đã ngày càng phân cấp rõ rệt, với một số lượng nhỏ các trường đại học ưu tú (trong tổng số khoảng 100 trường) nằm ở nấc thang cao nhất và được bảo vệ tránh khỏi sự quá tải. Trong khi đó, đa số (95% hoặc hơn) trường đại học địa phương phải thích nghi với tình trạng có quá nhiều sinh viên theo học.

Các trường đại học ưu tú được hưởng sự tài trợ lớn của nhà nước trong việc tập trung nguồn lực công nhiều hơn, còn các trường địa phương thì bị bỏ mặc cho các lực lượng thị trường đưa đẩy, nghĩa là họ phải tuyển nhiều sinh viên hơn để đảm bảo thu nhập cho giáo viên.

Khoảng cách rộng này không tránh khỏi việc dẫn tới sự xuống cấp về chất lượng giáo dục đại học ở nhiều trường, đặc biệt là những trường mới thành lập và trường tư, vốn đang thiếu giáo viên có kinh nghiệm và có chất lượng. Tệ hơn nữa, nhiều trường trong số này lại đưa thêm vào giảng dạy các chương trình "mềm", như kiểm toán, hành chính công, quản lý doanh nghiệp, thương mại quốc tế, ngoại ngữ... Các sinh viên tốt nghiệp chương trình này thường được hoan nghênh trong thị trường việc làm. Tuy nhiên, tình trạng các chương trình này "mọc lên như nấm sau mưa" lại tạo một sự chênh lệch lớn giữa cung và cầu.

Khi nền kinh tế thị trường phát triển, đương nhiên xuất hiện sự phân biệt trong thị trường lao động. Các sinh viên tốt nghiệp trường ưu tú và những người đã theo học các chương trình "cứng" - như khoa học và công nghệ - có cơ hội tốt hơn trong thị trường việc làm sơ cấp vì nhu cầu lớn đối với tri thức và kỹ năng của họ là rất lớn. Sinh viên tốt nghiệp các trường địa phương và đặc biệt là những người theo học các chương trình "mềm" nhiều khả năng sẽ bị đẩy xuống thị trường việc làm thứ cấp, nơi có đặc trưng là lương thấp, nguy cơ chuyển đổi công việc cao.

Tuy nhiên, khi nền kinh tế Trung Quốc chín muồi sẽ tạo ra nhiều cơ hội hơn, những người có bằng đại học - không phân biệt ngành nghề - sẽ được lợi. Về lâu dài, nhiều khả năng lương của lao động tốt nghiệp đại học sẽ được cải thiện./.

• Quốc Thái dịch theo nytimes (vietnamnet.vn)