Jan Tinbergen

Jan sinh ngày 12.3.1903 là anh cả trong một gia đình có 5 đứa con: 4 trai và 1 gái. Nico là con thứ 3 trong gia đình sinh 15.3.1907. Những đứa trẻ nhà Tinbergen lớn lên trong bầu không khí ấm áp, thoáng đãng và trí tuệ. Trước khi kết hôn, mẹ của họ, một người phụ nữ thanh thoát vốn là giáo viên tiểu học. Cha của họ, thực sự là một ông bố của gia đình, luôn cố gắng giữ hòa thuận trong đời sống gia đình, học ngôn ngữ Trung cổ tại đại học Leiden. Sau khi là một giáo viên trung học, ông còn trở thành một chuyên gia nghiên cứu văn học trung cổ Hà Lan. Gia đình Tinbergen sống trong một ngôi nhà ở vùng La Hay, một thị trấn nhỏ gần bờ biển Hà Lan, trong căn nhà đó bố mẹ của bọn trẻ thường xuyên trao đổi với bạn bè cùng lớp và các giáo viên của chúng. Gia đình này rất hay vẽ cùng nhau ngoài trời, đi xe đạp hay đi bộ xa.

Jan là đứa trẻ trầm tính với niềm đam mê mạnh mẽ dành cho toán học và các môn khoa học tự nhiên. Hồi học phổ thông, cậu bé tham gia một nhóm học sinh chuyên làm thí nghiệm ở phòng vật lý sau giờ học. Cậu luôn chăm chỉ tham dự các bài giảng hàng tuần, nhất là những bài giảng về môn học vật lý do một hội trí thức uyên bác tổ chức. Jan không chỉ phát triển về trí tuệ đơn thuần. Cuộc chiến tranh thế giới thứ nhất càng gần kề gia đình ấy khi mẹ của họ tham gia cứu nạn các nạn nhân chiến tranh. Những đứa trẻ cơ nhỡ từ vùng chiến ở Bỉ được nương náu trong nhà của gia đình Tinbergen. Cuộc chiến có ảnh hưởng rất sâu sắc đến thái độ căm ghét của Jan đối với chủ nghĩa quân phiệt. Sau đó cậu đã từ chối gia nhập quân đội nghĩa vụ Hà Lan. Năm 1921 Jan tốt nghiệp phổ thông với thành tích cao nhất. Ngay sau khi tốt nghiệp, cậu bắt đầu học toán và khoa học tự nhiên tại trường đại học Leiden. Để tiết kiệm chi phí ăn học, năm thứ nhất cậu thường xuyên đi lại bằng xe lửa. Thậm chí giảm vướng bận cho cha mẹ hơn, cậu còn đẩy nhanh tiến độ học tập của mình bằng cách học trước chương trình năm thứ hai. Vào thời gian rảnh rỗi, cậu dạy toán cho học sinh cấp ba. Cậu quyên góp toàn bộ số tiền mà mình kiếm được cho hội chữ thập đỏ Hà Lan để giúp đỡ họ cứu trợ trẻ em Nga đang phải chịu nạn đói.

Không lâu sau, Jan trở thành trợ giảng của Paul Ehrenfest, giáo sư vật lý học ở trường đại học. Sau này, Jan là một vị khách thường xuyên của gia đình Ehrenfest khi cậu trở thành gia sư riêng của con trai họ. Cậu cũng thường tham gia các cuộc tranh luận sôi nổi có sự tham gia của Einstein, Bohr, Heisenberq và Pauli khi họ tới thăm Ehrenfest. Mặc dù chắc chắn ấn tượng với những cuộc trò chuyện bàn luận với các nhà vật lý nổi tiếng đó nhưng đến năm thứ hai cậu Jan đã chuyển niềm đam mê của mình tới kinh tế học. Cậu đã giải thích sự chuyển hướng của mình rằng cậu nhận ra tính tư lợi là một nhân tố lớn đã hướng sự quan tâm của cậu đến với vật lý, thay vì quan tâm xác thực tới vai trò hữu ích của mình đối với xã hội. Vào lúc đó, Jan và người vợ tương lai mà ông gặp từ hồi học phổ thông quyết định cống hiến cuộc đời mình cho mục tiêu của đảng dân chủ xã hội cộng sản. Giáo sư Ehrenfest đã cố gắng lần cuối cùng để đưa Jan trở lại với môn Vật lý bằng cách khuyên cậu dành cả mùa hè năm 1923 nghiên cứu vật lý ở Goettingen tại Đức. Không có kết quả gì. Sau khi cố gắng liên lạc với câu lạc bộ sinh viên ủng hộ xã hội chủ nghĩa cộng sản thất bại, Jan đã ra đi trong vòng hai tuần ở lại Goettingen, và bị kiệt sức do ốm bệnh. Giáo sư Ehrenfest không hoàn toàn chống đối sự quan tâm dành cho kinh tế học của Jan. Thực tế, cậu quan tâm đến phép loại suy có thể được sử dụng để nghiên cứu cả hai lĩnh vực này. Luận án của Jan có tiêu đề “ những vấn đề tối thiểu trong vật lý và kinh tế học” tất nhiên tương tự với dòng tư tưởng này. Nhưng cuối cùng, mối quan tâm của Jan dành cho những nguyên nhân gây ra đói nghèo đã làm ông chuyển luôn từ vật lý sang kinh tế học

Nico: người thích phiêu lưu mạo hiểm

Trong những năm học phổ thông, cậu là thành viên của một câu lạc bộ nghiên cứu cuộc sống hoang dã trong môi trường tự nhiên xung quanh. Bày tỏ sự chán ghét đối với nền giáo dục chính quy tại trường học, nên cậu vẫn chưa quyết định sẽ làm gì sau khi hoàn thành chương trình phổ thông. Chỉ sau này cậu mới theo gương của Jan, áp dụng những nghiên cứu của mình vào các vấn đề xã hội. Theo lời khuyên của giáo sư Ehrenfest, người thầy thông thái của Jan và là người bạn thân của gia đình Tinbergens, Nico tới bờ biển Đức thuộc vùng Königsberg cùng với nhà nghiên cứu sinh học nổi tiếng Thienmann theo dõi hoạt động di trú mùa thu của các loài chuột hoang dã. Trở về, ông quyết định theo học ngành sinh học ở trường đại học Leiden. Tuy nhiên việc học của ông không có mấy tác dụng đối với nghiên cứu sinh vật học thiên nhiên của ông. Tuy vậy, căn bản ông vẫn thích theo dõi và chụp ảnh động vật hoang dã, như hải âu màu thẫm ở Bắc Đại Tây dương. Ông quan sát mọi thứ về nó, ít nhiều coi đó như một thú vui. Chỉ dần dần ông mới bắt đầu có thái độ khoa học nghiêm túc hơn đối với việc quan sát nhận dạng loài chim. Có nghĩa là ông miệt mài quan sát cẩn thận các loài động vật và nhiều thí nghiệm để xác minh các linh cảm khoa học. Việc này đã trở thành đặc điểm nổi bật của Nico.

Luận án ông viết dù là một đề tài không phổ biến lắm vào thời kì đó, chỉ được công nhận sau rất nhiều hoài nghi. (có lẽ vì nó dài chưa tới 30 trang). Luận án của ông về sự định hướng của ong đất ít nhiều là kết quả của chuyến du lịch gia đình, trong dịp ấy ông đã tình cờ khám phá ra bầy ong đất gần đó. Ngày hôm sau khi nhận được học vị tiến sĩ ở tuổi 28 ( cũng bằng đúng tuổi khi người anh trai của ông trở thành tiến sĩ vài năm trước đó), ông kết hôn với người bạn gái thời trung học và là hội viên của câu lạc bộ tự nhiên trẻ. Chính Jan, vài năm trước cũng cưới người yêu học cùng thời trung học và cũng là thành viên của hội thanh niên ủng hộ chủ nghĩa xã hội.

Bước đầu làm quen với toán kinh tế

Trong những năm 1930, Jan đã phát minh ra mô hình kinh tế vĩ mô đầu tiên. Theo mô hình này, trọng tâm của phép phân tích kinh tế không còn là mối quan hệ giữa các loại hàng hóa riêng biệt với mức giá. Thay vào đó, nó được chuyển thành mối quan hệ cụ thể giữa tổng thể kinh tế như tổng thu nhập, tiêu dùng và đầu tư. Tác phẩm của ông bao gồm những quan sát thống kê về các khái niệm được dựa trên cơ sở lý thuyết, cụ thể là kinh tế lượng sử dụng những con số cụ thể. Sau đó ông được khối liên minh các quốc gia mời phân tích nền kinh tế Mỹ như ông đã từng thực hiện với nền kinh tế Hà Lan. Việc này đã dẫn đến các nghiên cứu gây chú ý của ông năm 1936, trong đó bước đầu ông đã đưa toán và khoa học thống kê vào để xác minh các học thuyết về sự lên xuống khác nhau tồn tại trong nền kinh tế trên toàn thế giới. Trong số các nghiên cứu khác, nghiên cứu này đặt ra câu hỏi: có phải chính đầu tư vượt mức và tiêu thụ dưới mức là nguyên nhân gây nên sự sụt giá? Hay là do những nguyên nhân khác? Việc đối mặt với các sự kiện là cần thiết để có thể tìm ra câu trả lời.

Đối với Jan, toán kinh tế là thiết yếu trong nghiên cứu kinh tế, một khả năng nhìn thấy mà ngày đó và cho đến tận bây giờ vẫn là đề tài gây nhiều tranh cãi. Một phép loại suy sẽ định rõ tốt nhất vấn đề này. Chắc chắn là một thành phố có thể đi đến bằng xe lửa thì cúng có thể đi bộ đến đó được. Khi ứng dụng vào nghiên cứu kinh tế, con người sẽ thu được những kết quả giống nhau, dù sử dụng toán học hay ngôn ngữ thông thường, nhưng sử dụng toán học sẽ có hiệu quả hơn. Những luận cứ chống lại mô hình của Jan có nội dung kiểu như: coi là sử dụng toán học cũng giống như đi một chuyến tàu đêm. Chuyến tàu sẽ chạy qua vùng lãnh thổ mà bạn không thể nhìn thấy trong bóng đêm và cuối cùng bạn sẽ dừng nhầm ga. Dịch sang ngôn ngữ của kình tế học câu nói đó có nghĩa là: Bạn có thể chưa xét đến ý nghĩa thực nghiệm của mỗi phương trình và do đó sẽ đi đến kết luận sai. Nhưng sau đó, Jan đáp ngược lại, giả sử rằng không có chuyến tàu ngày?

Trong một bài diễn thuyết ở Hà Lan, Jan đặt ra câu hỏi: các định lý kinh tế có thể được chứng minh không nếu không ứng dụng toán học? Không giống như trong vật lý, các căn nguyên kinh tế không thể bị tách rời và phân tích trong thực nghiệm. Tiền lương quyết định mức giá, mức giá quyết định lượng hàng bán, lượng hàng bán quyết định nhân công và nhân công lại quyết định tiền lương. Đó là một thiếu sót của ngôn ngữ tự nhiên mà những sự phụ thuộc lẫn nhau này không thể bàn luận được nếu thiếu ứng dụng toán học. Đoạn cuối bài luận văn đó ông viện dẫn một kì thi trong đó sinh viên phải phải giải các bài toán bằng chuối lý luận lời mà rất dễ giải quyết nếu sử dụng toán học sơ cấp. Quả thực, với Jan là một tình huống buồn cười, dù nó có thể được hiểu là một câu đố vui. Ông so sánh tình huống này với hoàn cảnh kinh tế chính trị và hi vọng trong tương lai sẽ không cần phải giải quyết các bài toán kinh tế theo kiểu thách đố đó nữa. Một ngày nào đó, sẽ có những nhà toán kinh tế được đào tạo đầy đủ về kinh doanh và chính trị để có thể hiểu và đánh giá đúng tầm quan trọng của nó trong phân tích kinh tế.

Jan chịu đựng những lời bình phẩm gay gắt nhất từ người mở đầu cuộc cách mạng kinh tế vĩ mô trong kinh tế học- John Maynard Keynes. Keynes chống đối phương pháp đa tương liên mà Jan sử dụng để định lượng ý nghĩa tương xứng của các yếu tố khác nhau gây nên các chu kì kinh tế. Ông ấy cho rằng phương pháp này chỉ là trò đánh lừa vì nó không chứa các biến số đặc biệt là những biến số không thể đo được chẳng hạn như các nhân tố xã hội, tâm lý và chính trị. Vậy còn các kỳ vọng và vai trò của chúng trong quyết định đầu tư thì sao? Tinbergen xác nhận một biến số dư đả động đến các ảnh hưởng khác sẽ liên quan đến vấn đề này, và các kì vọng có thể luôn được căn cứ vào quá khứ và như vậy thì có thể bị ngoại suy. Wittily, Keynes đòi hỏi phải có một thí nghiệm. Ông nhớ lại rằng bộ bảy mươi bản dịch của kinh cựu ước đã được cất giữ trong những căn phòng riêng biệt với cùng nguyên bản tiếng Hê-b- rơ và được xuất bản với bảy mươi bản dịch y hệt nhau. Ông tự hỏi đây có phải là một tình cờ kì diệu khi 70 thể đa tương liên được cất giữ tương tự với cùng tài liệu thống kê?

Keynes đánh giá phương pháp của Jan là không thuyết phục vì tài liệu và mối tương quan được mô tả trong mô hình không thể định lượng, biến thiên và không. Hồi đó một bài phê bình có tiếng vang từ những người được gọi là người Úc hiện đại, trong đó người bạn đồng nghiệp của Tinbergen Hayek là một ví dụ tiêu biểu. Ấy thế mà, Tinbergen đã nắm tay Hayek, giám đốc viện kinh tế Úc với sự yêu mến kính trọng. Trong bài diễn thuyết đạt giải Nobel Jan Tinbergen thừa nhận có thể Keynes đã đúng về điều đó nhưng ông ấy chưa bao giờ dự đoán thành công các dao động lên xuống trong hoạt động đầu tư kinh doanh. Sau chiến tranh, mối quan tâm của Jan đã chuyển sang lĩnh vực kinh tế phát triển. Ông quan tâm nhiều hơn về cấu trúc của nền kinh tế thế giới chứ không phải sự dao động của nó.

John Maynard Keynes

Lời bình luận cuối cùng của Keynes về phương pháp của Jan, ngay trước chiến tranh thế giới thứ 2, đã kết thúc cuộc tranh cãi. Ông nói rằng dù ông đánh giá cao con người của Jan, nhưng vẫn không đồng ý rằng thuật giả kim được trình bày bằng phương pháp thống kê của Jan đủ chín muồi để trở thành một ngành khoa học. Ông tiếp tục nhưng Newton, Boyle và Locke đều tốn thời gian với thuật giả kim vì thế hãy cứ để cho Jan tiếp tục.

Nikolaas Tinbergen và các đồng nghiệp trong giới y khoa

Những chỉ trích đối với tác phẩm của Jan diễn ra từ giai đoạn đầu trong sự nghiệp của ông. Điều ngược lại xảy ra với Nico- tác phẩm mà ông đạt giải Nobel là không thể bác được, sự bất đồng với đồng nghiệp của ông xảy đến muôn hơn. Khi Jan trình bày bài thuyết trình đạt giải của mình, toán kinh tế đã được công nhận vững chắc theo xu hướng kinh tế và ngày nay nó vẫn được thế giới công nhận là một điểm chuẩn để kiểm tra kết quả của các chính sách kinh tế khác nhau, hạ bệ những dự đoán trước đó của Keynes. Nhưng những điều mà Nico nói trong bài thuyết trình đạt giải biến ông gần như thành một trò cười trong giới y học. Trong bài thuyết trình đó, Nico đề cập đến vấn đề của bệnh tự kỉ, nghĩa là một đứa trẻ không có khả năng liên hệ với mọi người và mắc phải tình trạng đó từ tuổi ấu thơ. Ông xác nhận rằng có thể khôi phục trẻ tự kỉ về trạng thái bình thường bằng cách thiết lập một mối quan hệ mẹ con vững chắc; bằng cách ấy thừa nhận rằng chứng tự kỉ ở trẻ nhỏ là do mối liên hệ giữa mẹ và con không được thiết lập và giữ vững.

Tuy nhiên đây không phải phạm vi nghiên cứu mà ông đạt giải Nobel. Ông nghiên cứu nó để phục hồi và phát triển ngành sinh vật học về xử sự của các loài động vật: phong tục học. Tác phẩm đầu tiên của ông đề cập tới sự định hướng của chim đưa thư. Ông chỉ ra tầm quan trọng của các tín hiệu thị giác cho phép chim cái, dù có các kiểu tổ khác nhau nhưng vẫn trở về đúng tổ của mình.

Ông nổi tiếng với chứng minh hiệu ứng chim ưng/ngỗng. Tác phẩm của ông giải thích cư xử của chim con để tự bảo vệ mình: khi một con ngỗng bay qua đầu chim con sẽ không có bất cứ phản ứng nào nhưng nếu đó là một con diều hâu nó sẽ thu mình lại như thể để tự chống đỡ hiểm nguy. Ban đầu phản ứng này được coi là một khả năng bẩm sinh nhưng ngày nay người ta chứng minh là do học được. Mối liên hệ giữa tác phẩm trước và các học thuyết sau đó của ông về bệnh tự kỉ là rõ ràng. Khi nói rằng trẻ tự kỉ không thể học được và cuộc sống của chúng là phụ thuộc hoàn toàn cho thấy sự thiếu hiểu biết về vấn đề này, theo Nico vì ta vẫn chưa biết nguyên nhân gây bệnh tự kỉ. Những gì ta có là một đống thông tin rời rạc để tìm kiếm một giả thuyết. Thực tế, mọi dự đoán tiêu cực không ngoài những trình bày về nỗ lực thất bại trong quá khứ. Theo ông, đánh giá của các chuyên gia không thể có căn cứ vì họ không thể biết được tương lai thế nào. Ông tiếp tục, “và tương tự liệu có đúng không khi nguyên nhân gây bệnh dịch tả, đậu mua và nhiều bệnh khác đã được tìm ra, nhưng chúng cũng vẫn chưa chữa trị được?”

Điểm mấu chốt trong nghiên cứu dựa trên phong tục học của Nico về động vật có ý thức gợi lại tác phẩm trước đó của ông về phong tục học: công việc theo dõi quan sát khó nhọc và liên miên động vật và con người trong môi trường sống tự nhiên của chúng. Sở thú và các bảo tàng lịch sử tự nhiên luôn làm ông chán ngắt. Cha mẹ và những người khác để hết tâm trí vào việc trông coi và dạy dỗ trẻ tự kỉ hàng ngày, còn có các chuyên gia phong tục học vẫn luôn nghiên cứu về bọn trẻ trong môi trường sống chúng. Đó là nhóm chuyên gia đầu tiên ủng hộ ông. Nico trình bày một giả thuyết đáng tin cậy và kế hoạch điều trị đây triển vọng. Với ông, thích nghi là nguyên tắc cơ bản và tự kỉ là hậu quả của thiếu cân bằng cảm xúc. Ngược lại với xư hướng chủ đạo, đó không phải kết quả của hoạt động truyền tín hiệu. và gen di truyền cũng không phải nguyên nhân gây bệnh.

Kết luận

Trong phần mở đầu ta đã đặt ra câu hỏi: bản tính tự nhiên hay quá trình giáo dục nuôi dưỡng? Cả hai anh em với hai bản tính hoàn toàn khác biệt dường như sao lại y hệt số phận của nhau. Nico mạo hiểm không hề có tính trầm lặng và ham học của anh trai Jan. Mặc dù vậy cả hai đều được đền đáp cho những cố gắng của mình, theo thứ tự khác nhau. Họ có chung một số nhân tố: gen và sự giáo dục của gia đình khuyến khích tư tưởng độc lập và ham hiểu biết. Và tất nhiên họ nhận được sự cổ vũ giống nhau từ gia đình để làm những việc họ thích nhất và thực hiện xuất sắc những điều đó. Mỗi người đều xứng đáng nhận được sự cổ vũ lớn nhất cho các lĩnh vực của họ, bất kể người ta đã bàn cãi những gì.


Ngọc Hân(Vietimes)