Bài 1: Ô nhiễm ngày càng trầm trọng

Từ lâu, sông Cầu và sông Ngũ Huyện Khê luôn trong tình trạng bị xâm hại nghiêm trọng, gây ô nhiễm và tiềm ẩn nhiều hiểm họa môi trường. Hai con sông này đang chết dần, chết mòn theo sự phát triển kinh tế nóng, sự sinh sôi của các khu công nghiệp, làng nghề truyền thống, trong đó có làng nghề giấy ở xã Phong Khê, cụm công nghiệp Phú Lâm (Bắc Ninh)… trong khi giải pháp xử lý nước thải bảo vệ môi trường không theo kịp.  

Lời khẩn cầu từ sông Cầu

Sông Cầu là 1 trong 5 dòng sông dài nhất ở miền Bắc. Lưu vực sông Cầu có diện tích lớn, vị trí địa lý đặc biệt, đa dạng, phong phú về tài nguyên và có ý nghĩa quan trọng về lịch sử, sự phát triển kinh tế - xã hội của các tỉnh, thành: Bắc Kạn, Thái Nguyên, Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Hải Dương, Hải Phòng và TP Hà Nội. Dù vậy, hơn chục năm trở lại đây, nhắc tới sông Cầu, người ta chỉ còn nói đến nỗi ám ảnh về một dòng sông đang chết vì ô nhiễm. Hệ sinh thái sông Cầu đang bị phá hủy, kéo theo đó là sự ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống của hàng triệu người dân lưu vực sông.

Anh Nguyễn Thành Du (làng Cổ Mễ, phường Vũ Ninh, TP Bắc Ninh) cho biết, người dân Bắc Ninh đã mưu sinh và gắn bó với sông Cầu hàng trăm năm. “Nhưng có lẽ chưa bao giờ chúng tôi thấy tình trạng ô nhiễm lại nghiêm trọng như hiện nay. Cứ một thời gian cá lại chết dạt trắng vào hai bên bờ kéo dài cả chục cây số, tạo nên một cảnh tượng khủng khiếp. Nhìn xót xa lắm, nhưng dân chẳng biết kêu ai”, anh Du nói.    

Dòng Ngũ Huyện Khê qua địa phận xã Hòa Long  

Theo ghi nhận của phóng viên, sông Cầu chảy qua địa phận hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang đoạn từ hợp lưu sông Ngũ Huyện Khê xảy ra ô nhiễm nghiêm trọng. Nguyên nhân là do tiếp nhận nước của sông Ngũ Huyện Khê. Ô nhiễm ảnh hưởng đến cuộc sống và gây bức xúc cho người dân. Bà Trần Thị Thanh (phường Đáp Cầu, TP Bắc Ninh) cho hay, vài năm nay vẫn có tình trạng cá chết hàng loạt, nổi trắng cả khúc sông.

Phía bên kia sông, các xã Yên Lư, Nham Sơn, Thắng Cương, Tư Mại, Đồng Phúc (thuộc huyện Yên Dũng, tỉnh Bắc Giang) và xã Quang Châu (huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang) cũng chịu chung cảnh ô nhiễm của sông Cầu. Nước trên sông đổi màu, hôi tanh, cá chết hàng loạt khiến người dân không khỏi lo lắng.

Sau khi nhận được phản ánh của người dân về tình trạng ô nhiễm khiến cá chết hàng loạt trên sông Cầu, ngày 4.6.2018, Phòng Tài nguyên và Môi trường (TN - MT) huyện Yên Dũng đã có Công văn số 33/TNMT-MTg gửi Sở TN - MT tỉnh Bắc Giang về việc ô nhiễm nước sông Cầu, đoạn qua địa bàn huyện Yên Dũng. Ngày 13.6.2018, Phòng TN - MT huyện Yên Dũng tiếp tục có công văn gửi Sở TN - MT tỉnh Bắc Giang, trong đó phản ánh rõ thực trạng nửa đầu năm 2018, nước sông Cầu thuộc địa bàn huyện Yên Dũng đã có ít nhất 3 lần chuyển màu đen, bốc mùi hôi thối, cá chết hàng loạt.  

Ngũ Huyện Khê ô nhiễm chất chồng  

Sông Ngũ Huyện Khê là một chi lưu của sông Đuống, bắt nguồn từ địa phận huyện Đông Anh, Hà Nội và chảy vào Bắc Ninh tại thị xã Từ Sơn, cuối cùng đổ vào sông Cầu tại xã Hòa Long, TP Bắc Ninh. Sông Ngũ Huyện Khê chảy qua 4 đơn vị hành chính của tỉnh Bắc Ninh: Thị xã Từ Sơn, huyện Yên Phong, huyện Tiên Du và TP Bắc Ninh. Đây là nguồn nước cấp chính phục vụ tưới tiêu trong sản xuất nông nghiệp, đồng thời cũng là nơi tiếp nhận nước thải của thị xã Từ Sơn; nước thải của các cơ sở sản xuất, làng nghề tái chế kim loại Châu Khê; làng nghề gỗ mỹ nghệ Hương Mạc, Phù Khê, Đồng Quang, thị xã Từ Sơn; làng nghề tái chế giấy Phú Lâm, huyện Tiên Du; làng nghề tái chế giấy Phong Khê, TP Bắc Ninh; Cụm công nghiệp (CCN) Phong Khê 1, CCN Phong Khê 2 và CCN Phú Lâm.

Tại đoạn sông chảy qua xã Hòa Long, dòng nước đổi màu đen ngòm, chất thải cặn dồn ứ thành nhiều mảng, lớp, kèm đó là mùi hôi thối, mùi hóa chất... Bà Nguyễn Thị Tấm, thôn Xuân Viên, xã Hòa Long, TP Bắc Ninh chia sẻ: “Sống ngay cạnh sông, chúng tôi hàng ngày ăn không ngon, ngủ không yên. Bao năm nay, ngày nào người dân cũng phải chịu đựng mùi hôi thối của nước sông bốc lên. Nhà nào cũng thường phải cửa đóng then cài vì mùi hôi tanh nồng nặc từ sông cứ xộc thẳng vào”. Theo lời bà Tấm, hai mươi năm trước, những ngày giáp Tết cả làng nô nức kéo nhau ra bờ sông rửa lá dong, gói bánh chưng. Chục năm nay, không chỉ nước sông mà nước giếng khoan cũng bốc mùi hôi thối nên không nhà nào dám dùng.

Qua bao năm ô nhiễm chất chồng ô nhiễm, nước bẩn cứ lan rộng khắp các khu dân cư khiến nỗi lo về sức khỏe của người dân kéo dài đằng đẵng. Không những thế, ô nhiễm còn phá hủy môi trường ven sông từ hệ sinh thái thuỷ sinh, đến mạch nước ngầm, không khí và nước tưới cho cây trồng. Giọng nghèn nghẹn, bà Đặng Thị Trinh, thôn Xuân Viên, xã Hòa Long, TP Bắc Ninh kể: “Từ đầu năm 2018 đến nay, làng tôi đã có bốn người chết vì ung thư. Trong đó, có chồng tôi. Trước đây, vợ chồng chúng tôi còn cào hến dưới sông để kiếm thêm thu nhập. Nhưng nhiều năm nay do nước sông ô nhiễm nên không thể làm gì được nữa…”. Trưởng thôn Xuân Viên Nguyễn Văn Quyết cho biết: Sông ô nhiễm không chỉ ảnh hưởng rất lớn đến đời sống của nhân dân dọc hai bờ mà còn trực tiếp ảnh hưởng đến năng suất lúa và hoa màu, việc sản xuất, canh tác của bà con.  Rõ ràng, cùng với các hoạt động kinh tế, khai thác dòng sông Cầu làm cho chất lượng nguồn nước và đa dạng sinh học ở lưu vực sống ngày càng suy giảm. Tình trạng ô nhiễm tại sông Ngũ Khê Huyện và sông Cầu trở nên nghiêm trọng hơn. Trước đó, năm 2016, Bộ TN - MT đã có kết luận cụ thể về nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường sông Cầu. Tuy nhiên, từ đó đến nay, mọi việc chưa được giải quyết triệt để và tình trạng sông Cầu “chết” ngày càng hiện hữu.  

Bài 2: Vì đâu sông ô nhiễm?

Nhiều năm qua, tình trạng ô nhiễm tại sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê gây bức xúc và ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống của người dân. Dù nguyên nhân gây ô nhiễm được xác định từ lâu, song việc “giải cứu” dòng sông ô nhiễm vẫn bất khả thi.  

Đua nhau xả thải ra sông

Hàng chục năm vừa qua, quá trình phát triển mạnh mẽ của các làng nghề, cụm công nghiệp tại tỉnh Bắc Ninh đã khiến cho suy thoái và ô nhiễm ở nhiều nơi trên lưu vực sông Cầu liên tục gia tăng đến mức báo động.

Theo số liệu thống kê sơ bộ của Ủy ban Bảo vệ môi trường lưu vực sông Cầu, trên địa bàn lưu vực sông Cầu có 48 khu công nghiệp, 84 cụm công nghiệp, 141 làng nghề, 246 cơ sở y tế và hơn 3.500 doanh nghiệp nhà nước, cơ sở tư nhân hoạt động ở hầu hết các loại hình công nghiệp, thủ công nghiệp. Xả thải chủ yếu từ các loại hình: Sản xuất kinh doanh (68,88%), khu cụm công nghiệp (6,23%), làng nghề (24,25%) và nước thải y tế (0,64%).  

Sông Ngũ Huyện Khê đoạn qua thôn Hạ Giang, xã Phú Lâm, huyện Tiên Du  

Hiện nay, toàn tỉnh Bắc Ninh có 62 làng nghề, thì có tới 39 làng nghề có nguồn thải ảnh hưởng trực tiếp trên lưu vực sông Cầu thuộc các huyện Tiên Du, Yên Phong, thị xã Từ Sơn, TP Bắc Ninh... Một số làng nghề phát sinh nước thải lớn, gây ô nhiễm nguồn nước nghiêm trọng như: Làng nghề tái chế giấy Phong Khê (TP Bắc Ninh), phát sinh khoảng 10.000m³/ngày, đêm; Làng nghề làm bún Khắc Niệm (TP Bắc Ninh), phát sinh khoảng 3.500m³/ngày, đêm; Làng nghề tái chế giấy Phú Lâm (huyện Tiên Du), phát sinh khoảng 4.000m³/ngày, đêm; Làng nghề nấu rượu Đại Lâm (huyện Yên Phong), phát sinh khoảng 2.500m³/ngày, đêm... Ngoài ra, một số làng nghề tái chế kim loại cũng có nguồn thải lớn chủ yếu là nước làm mát và nước thải lẫn với chất thải rắn gây ô nhiễm môi trường như làng nghề tái chế thép Đa Hội (thị xã Từ Sơn), làng nghề tái chế nhôm Văn Môn (huyện Yên Phong).

Các chuyên gia về môi trường cảnh báo, ô nhiễm nguồn nước ở các làng nghề chủ yếu là do các hợp chất vô cơ độc hại như axit, bazơ, muối, kim loại nặng… thường thấy ở các làng nghề cơ khí, tẩy, nhuộm. Đây là những nguồn ô nhiễm cực kỳ nguy hiểm, trong đó, chất tẩy và màu nhuộm, phèn… được xếp vào loại nước thải nguy hiểm nhất trong các loại nước thải. Những chất này không những tác động đến nguồn nước mặt mà còn ảnh hưởng tới nguồn nước ngầm. Đồng thời, chúng còn làm giảm lượng oxy hòa tan trong nước, ảnh hưởng tới môi trường sống của các loài động thực vật thuỷ sinh, ô nhiễm nguồn nước sinh hoạt và gây nhiều bệnh hiểm nghèo cho người dân vùng lân cận.

Báo cáo mạng quan trắc môi trường hàng năm về kiểm tra, giám sát môi trường tại các làng nghề cho thấy môi trường nước ở một số làng nghề bị ô nhiễm nặng, kết quả phân tích chất lượng nước vượt Quy chuẩn Việt Nam (QCVN) cho phép nhiều lần. Tại một số làng nghề ở TP Bắc Ninh, kết quả phân tích các mẫu nước thải có các chỉ tiêu phân tích (BOD5, COD, Amoni…) đều vượt QCQG về chất lượng nước thải. Đơn cử như làng nghề sản xuất giấy Phong Khê, hàm lượng BOD5 cao hơn QCVN từ 10 - 20 lần, COD cao hơn QCVN từ 15 - 24 lần; Làng nghề sản xuất bún Khắc Niệm, hàm lượng COD cao hơn QCVN từ 9 - 15 lần... 

Giải cứu chưa triệt để  

Năm 2006, Ủy ban Bảo vệ môi trường lưu vực sông Cầu ra đời theo Quyết định số 174/2006 - QĐ/TT của Thủ tướng Chính phủ. Ủy ban có 14 thành viên, gồm: Lãnh đạo Bộ Tài nguyên và Môi trường, các lãnh đạo 6 tỉnh (Bắc Kạn, Thái Nguyên, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Bắc Ninh và Hải Dương) và đại diện lãnh đạo các bộ, ngành hữu quan. Nhiệm vụ của Ủy ban là bảo vệ và phục hồi môi trường lưu vực sông Cầu. Đồng thời, Đề án tổng thể bảo vệ và phát triển bền vững môi trường sinh thái, cảnh quan lưu vực sông Cầu cũng được phê duyệt với mục tiêu giải quyết tổng thể ô nhiễm môi trường nước, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của các địa phương trên lưu vực sông và toàn quốc.

Sau 12 năm (2006 - 2018), việc triển khai Đề án tổng thể bảo vệ và phát triển bền vững môi trường sinh thái, cảnh quan lưu vực sông Cầu vẫn còn nhiều hạn chế, vướng mắc, chưa tạo được cơ chế đột phá để các bộ, ngành, địa phương thực hiện. Vì thế, chất lượng nước sông Cầu qua các năm chưa được cải thiện nhiều. Nhiều điểm bị ô nhiễm nặng ở khu vực hạ lưu, phụ lưu sông Cầu vẫn còn tồn tại. Đặc biệt, phải kể đến sự ô nhiễm nghiêm trọng, trong thời gian dài ở sông Ngũ Huyện Khê và sông Cầu đoạn chảy qua địa phận tỉnh Bắc Ninh, Bắc Giang. Ngay cả việc xử lý các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng trên lưu vực sông Cầu chưa đạt được mục tiêu do Đề án đề ra, mới xử lý được 43/52 cơ sở (82,7%).

Bên cạnh đó, các nhà máy xử lý nước thải tập trung của tỉnh Bắc Ninh đều chưa thể vận hành hết công suất thiết kế vì còn đang trong giai đoạn đầu tư xây dựng hoặc chưa triển khai xây dựng. Trong đó, công suất giai đoạn 1 của Nhà máy xử lý nước thải tập trung Phong Khê làm 5.000m³/ngày, đêm, nhưng thực tế vận hành mới đạt khoảng 2.500m³/ngày, đêm. Riêng Nhà máy xử lý nước thải tại Cụm công nghiệp Phú Lâm vẫn đang trong quá trình triển khai và chưa đi vào vận hành. Nhà máy xử lý nước thải Từ Sơn có công suất tối đa 33.000m3/ngày đêm, nhưng hiện nay nhà máy cũng chưa vận hành hết công suất, Chi cục trưởng Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Bắc Ninh Lưu Xuân Hùng cho biết.

Có thể thấy lượng nước thải được xử lý trước khi xả ra sông chỉ đạt khoảng gần 1/3 so với khối lượng xả thải khổng lồ từ những khu công nghiệp, cụm công nghiệp và các làng nghề. Tình trạng ô nhiễm là khó tránh khỏi.  

Bài cuối: Nguồn lực và lộ trình thực hiện 

Sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê đang chết dần do tình trạng xả thải của các làng nghề và khu công nghiệp, nhưng làm gì để cứu những dòng sông - thì câu trả lời vẫn còn bỏ ngỏ.  

Chưa có hồi kết  

Sau nhiều năm hứng chịu tình trạng ô nhiễm nghiêm trọng, nhiều lời kêu cứu của người dân trong lưu vực sông Cầu, sông Ngũ Huyện Khê đã được gửi đi. Lãnh đạo địa phương, bộ, ngành hữu quan cũng đã có những biện pháp xử lý, nhưng cũng mới chỉ là hành động mang tính tình thế. Tình trạng ô nhiễm cứ tiếp diễn ngày càng nghiêm trọng hơn.

Tại phiên chất vấn Kỳ họp Quốc hội tháng 10.2018, Bộ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường Trần Hồng Hà cho biết, trong công tác bảo vệ môi trường tại lưu vực sông Cầu cần đầu tư cho việc giám sát, kiểm soát kết quả xử lý thông qua việc quan trắc để đánh giá chính xác được nguồn thải. Trách nhiệm này là của các địa phương. Đặc biệt, đối với các khu công nghiệp, doanh nghiệp sản xuất, làng nghề là những nguồn thải lớn và là đối tượng gây ô nhiễm thì họ phải trả tiền cho việc gây ô nhiễm này.

Về phía tỉnh Bắc Ninh, những năm qua lãnh đạo tỉnh cũng có những động thái nhằm giải quyết vấn nạn ô nhiễm môi trường tại lưu vực sông Cầu. Phó Giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh Nguyễn Đại Đồng chia sẻ, UBND tỉnh Bắc Ninh đã thành lập Tổ phản ứng nhanh xử lý các vấn đề ô nhiễm môi trường. Các cơ quan chức năng của tỉnh Bắc Ninh cũng tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và kiên quyết xử lý nghiêm hoặc đình chỉ sản xuất, thu hồi giấp phép hoạt động đối với các cơ sở sản xuất vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường… Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh đã tham mưu với lãnh đạo tỉnh ban hành một số văn bản, chính sách riêng cho từng địa phương liên quan đến bảo vệ môi trường làng nghề nhằm khắc phục hiệu quả tình trạng ô nhiễm môi trường nói chung, ô nhiễm nguồn nước nói riêng...

Cụ thể hơn, theo thống kê của Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh, trong giai đoạn 2016 - 2018, các lực lượng chức năng đã kiểm tra 518 cơ sở sản xuất, phát hiện, xử phạt 106 cơ sở, thu 3,771 tỷ đồng. UBND các huyện, thị xã, thành phố kiểm tra 403 cơ sở, phát hiện, xử phạt 50 cơ sở, thu gần 3 tỷ đồng. Đối với 2 làng nghề giấy Phong Khê và Phú Lâm xả thải trực tiếp ra sông Cầu ở mức báo động thì tỉnh Bắc Ninh đã thành lập Đoàn thanh tra liên ngành thanh tra toàn diện 60 cơ sở sản xuất trong Cụm công nghiệp (CCN) Phong Khê 1 và 32 cơ sở sản xuất trong CCN Phú Lâm, lập biên bản xử phạt hơn 5 tỷ đồng đối với 28 cơ sở sản xuất. Các đơn vị chức năng tiến hành kiểm tra 372 lượt cơ sở, xử phạt 157 cơ sở, thu, nộp Kho bạc Nhà nước khoảng 7,2 tỷ đồng, đình chỉ có thời hạn 6 cơ sở, tiến hành cưỡng chế bằng hình thức ngừng cấp điện đối với 2 cơ sở cố tình không thực hiện quyết định xử lý vi phạm hành chính.

Để giảm thiểu, ngăn chặn vấn nạn ô nhiễm môi trường trên lưu vực sông Ngũ Huyện Khê và sông Cầu, Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh đề xuất nhiều giải pháp, trong đó, cần hoàn thành việc đầu tư xây dựng hệ thống xử lý nước thải giai đoạn 1 tại thị xã Từ Sơn, CCN Phú Lâm, làng nghề sản xuất giấy Phong Khê… Triển khai đầu tư các công trình xử lý môi trường, đồng thời tiếp tục thực hiện điều tiết nước tại cửa xả cống Đặng Xá, phường Vạn An, TP Bắc Ninh. Tiếp tục tăng cường công tác thanh tra, xử lý các cơ sở không đầu tư công trình bảo vệ môi trường, không đấu nối vào hệ thống xử lý nước thải tập trung… 

Đồng bộ các giải pháp  

Theo Phó Trưởng đoàn chuyên trách Đoàn ĐBQH Bắc Ninh Trần Thị Hằng, lãnh đạo HĐND, UBND và các sở, ban, ngành đã có nhiều cuộc họp bàn về giải pháp khắc phục tình trạng ô nhiễm nói trên; đồng thời đầu tư kinh phí không hề nhỏ. Nhưng để khắc phục tình trạng ô nhiễm tại lưu vực hai con sông Ngũ Huyện Khê và sông Cầu, cần lộ trình rõ ràng với mức đầu tư lớn, bà Hằng nhấn mạnh.

Trong thời gian tới Bắc Ninh sẽ tiếp tục triển khai Dự án nạo vét và cải tạo dòng chảy sông Ngũ Huyện Khê. Xây dựng lộ trình chuyển đổi CCN Phong Khê, CCN Phú Lâm sang khu đô thị. Đồng thời, tăng cường thanh tra, kiểm tra chấp hành pháp luật về bảo vệ môi trường tại làng nghề Phong Khê, CCN Phú Lâm, xử lý vi phạm hành chính và buộc đình chỉ hoạt động theo quy định của pháp luật. Phối hợp chặt chẽ với tỉnh Bắc Giang trong giải quyết ô nhiễm môi trường nước sông Cầu giáp ranh giữa 2 tỉnh… lãnh đạo Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Ninh thông tin.

Việc cải tạo, nâng cấp sông Ngũ Huyện Khê được xác định là dự án trọng điểm của tỉnh. Dự án không chỉ cải tạo môi trường, nguồn nước tưới tiêu cho sản xuất, sinh hoạt của người dân mà còn cải tạo cảnh quan sông Ngũ Huyện Khê... Mặc dù vậy, Dự án cải tạo, nâng cấp sông Ngũ Huyện Khê thuộc hệ thống thủy nông Bắc Đuống với tổng đầu tư gần 680 tỷ đồng được UBND tỉnh Bắc Ninh phê duyệt điều chỉnh, bổ sung năm 2015 và dự kiến hoàn thành trước 31.12.2016. Tuy nhiên, không hiểu vì sao thời điểm hoàn thành đã trôi qua hơn 2 năm, nhưng dự án này vẫn còn dang dở.

Thực trạng “chưa có hồi kết” cho những câu chuyện “cứu lấy các dòng sông đang chết” đang diễn ra phổ biến ở nhiều nơi, đa số tập trung ở những CCN lớn, thành phố lớn. May mắn hơn, đâu đó “sự sống” của các sông đang chịu ô nhiễm sẽ được vãn hồi ở mức làm cho có. Bộ Tài nguyên và Môi trường cho rằng, đã phân cấp quản lý và trách nhiệm xử lý và khắc phục hậu quả do ô nhiễm thuộc về các đia phương. Nhưng địa phương thực thi như thế nào, có hiệu quả không thì thực tế là câu trả lời chính xác nhất.  

Đức Hiệp 
Nguồn:
http://daibieunhandan.vn/default.aspx?tabid=83&NewsId=415805
http://daibieunhandan.vn/default.aspx?tabid=83&NewsId=415843
http://daibieunhandan.vn/default.aspx?tabid=83&NewsId=415920