Tính tại thời điểm 1/1/2005 nước ta có tổng diện tích tự nhiên là 33.211.159 ha, bao gồm đất liền và các đảo nổi tính đến đường mép nước thủy triều trung bình; gồm 64 đơn vị hành chính cấp tỉnh, 663 đơn vị hành chính cấp huyện, 10750 đơn vị hành chính cấp xã. Tổng diện tích đã được sử dụng vào các mục đích là 28.055.275 ha (84,70%). Đất chưa sử dụng 5.065.884 ha chiếm 15,30%. Hiện nay, đất nước ta đang trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa hiện đại hóa. Một trong những đặc trưng cơ bản của giai đoạn này là có sự chuyển dịch mạnh về cơ cấu đầu tư, cơ cấu sử dụng đất đai - tài nguyên thiên nhiên và cơ cấu lao động để tạo nên sự chuyển dịch mạnh về cơ cấu kinh tế theo hướng tăng nhanh tỷ trọng kinh tế công nghiệp và kinh tế dịch vụ, hệ quả của sự chuyển dịch này là tốc độ đô thị hóa ngày một tăng. Sự chuyển dịch đó là một yêu cầu khách quan. Nhưng trong tình hình hiện nay của Việt Nam, do có nhiều nguyên nhân khác nhau mà việc chuyển dịch mạnh cơ cấu sử dụng đất đang có những biểu hiện đáng lo ngại thể hiện việc phát triển thiếu bền vững. Nắm bắt được những vấn đề trên, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam đã chủ trương tổ chức một cuộc hội thảo khoa học với tiêu đề “Sử dụng tài nguyên đất tại Việt Nam với định cư đô thị và nông thôn”.
Để chuẩn bị cho cuộc hội thảo này, Liên hiệp Hội (Viện Nghiên cứu định cư) đã tổ chức 3 cuộc tọa đàm lớn. Tọa đàm 1 mang chủ đề: Sử dụng đất phát triển định cư đô thị - nông thôn và hạ tầng đô thị; tọa đàm 2 mang chủ đề: sử dụng đất với an ninh lương thực và an sinh xã hội, tọa đàm 3 mang chủ đề: xây dựng luận cứ khoa học về sử dụng tài nguyên đất ở Việt Nam trong xây dựng đô thị, nông thôn và các dự án siêu lớn. Ba cuộc tọa đàm chuyên đề cùng ngày hội thảo chính đã thu hút đông đảo các nhà khoa học đầu ngành về tài nguyên đất đai môi trường, phát triển đô thị nông thôn và cơ cở hạ tầng tham dự. Nhiều vấn đề mang tầm vĩ mô đã được đặt lên bàn hội thảo. Đó là những vấn đề sống còn trong sự phát triển bền vững của đất nước. Rất nhiều vấn đề mang tính cảnh báo cũng đã được đưa ra. Có nhiều vấn đề cần phải được hiểu lại một cách nghiêm túc, một số ngôn từ, một số khái niệm lệch lạc cần phải được uốn nắn. Sau đây chúng tôi xin lược ghi 20 điều cần quan tâm đã được đề ra tại các buổi tọa đàm và hội thảo:
1. Pháp luật đất đai thiếu chế tài, hiện còn tình trạng tùy tiện chuyển đổi mục đích sử dụng đất, ngay cả đất ở đô thị: đất của trường học, bệnh viện, công sở bị biến thành đất ở, thương mại và như vậy đã phá vỡ quy hoạch, cảnh quan, kiến trúc, điều này đã xảy ra rất nhiều ở các đô thị lớn đặc biệt là Hà Nội.
Việc chuyển đổi đất nông nghiệp thành phi nông nghiệp cũng rất tùy tiện không theo một tiêu chí nào dẫn đến trong tương lai, các thế hệ sau sẽ bị đe dọa về an ninh lương thực vì đất canh tác bị thu hẹp dần mà dân số thì phát triển tăng lên (mỗi năm tăng thêm 1 triệu người).
2. Đất bị xé nhỏ theo dự án, phụ thuộc vào nhà đầu tư tìm được ở đâu, cho làm đấy, sự phát triển đô thị phụ thuộc vào nhà đầu tư. Nhiều con đường mọc lên khang trang rộng rãi nhưng nhà 2 bên đường phát triển không tương xứng.
3. Chúng ta chưa có một hệ thống đánh giá đất đúng với kinh tế thị trường. Mỗi ngành làm một kiểu quy hoạch, làm quy hoạch nhưng không gắn với sở hữu đất, không gắn với địa chính. Các loại quy hoạch không gắn kết với nhau, gây chồng chéo và mâu thuẫn.
Vấn đề lập quy hoạch hiện nay yếu nhất là người làm quy hoạch không nắm được ai là sở hữu, không gắn với địa chính nên đã tạo ra quy hoạch “treo”.
4. Việc xây dựng đô thị và công trình phá vỡ cảnh quan và sự ổn định của thiên nhiên, chỗ nào có xây dựng là có san nền, cào bằng gây lãng phí rất lớn. Cần tận dụng địa hình tự nhiên trong xây dựng, không nên đào đắp tràn lan.
5. Cảnh báo về đất nghĩa trang hiện chiếm rất nhiều, đất nghĩa trang chiếm gần bằng đất ở đô thị (đất nghĩa trang 97 ngàn hécta, trong khi đó đất dùng để ở ở đô thị cũng chỉ có 103 ngàn hécta!). Các mộ xây ngày càng kiên cố, càng bành trướng, có mộ to như một lâu đài.
6. Quan niệm về đô thị hóa nông thôn là quan niệm không khoa học, mơ hồ cần phải làm rõ vấn đề này.
7. Xử lý vấn đề giải phóng mặt bằng bằng luật chứ không phải bằng mệnh lệnh hành chính. Phải có những tổ chức chuyên nghiệp làm việc này, không phải là công việc của UBND.
8. Vấn đề tiếp tục xây dựng các con đập mới cần phải được xem xét lại về mặt khoa học và môi trường. Vấn đề di dân để xây dựng thủy điện phải có chính sách nhất quán, đồng bộ.
9. Kinh nghiệm của các nước tiên tiến cho thấy: vấn đề bảo vệ đất nông nghiệp là rất quan trọng đặc biệt là vùng đất chuyên canh cho năng xuất cao. Với sự phát triển của Internet cho phép người làm việc phi nông nghiệp có thể ở nông thôn. Có thể giảm sự phát triển nhanh của đô thị ra nông thôn bằng cách tạo vành đai xanh  để bảo vệ vùng đất màu mỡ, trong vành đai này có đất đai của những người làm nông nghiệp. Những nhà cao tầng nên phát triển phía ngoài đô thị, còn ở trung tâm đô thị chỉ nên là nhà thấp tầng. Các nước phát triển nóng, không có tầm nhìn đã phải trả những giá rất đắt về hậu quả của nó. Đất đai khi đã trở thành đất đô thị rồi thì không bao giờ quay trở lại đất nông nghiệp được  nữa. Khi xây dựng đô thị và cơ sở đường sá giao thông toàn bộ lớp đất mầu mỡ được tạo dựng cả ngàn năm nay bị chôn vùi vĩnh viễn không bao giờ lấy lại được. Cần có kế hoạch thu giữ lớp đất mầu mỡ này. Khu nuôi trồng thủy sản cũng vậy, sau khi khai thác và không nuôi trồng thủy sản thì đất không thể trồng lúa. Riêng ở nước ta, mới chỉ trong 5 năm (2001-2005) đất đô thị đã tăng thêm 32,4 ngàn hécta trong đó lấy từ đất nông nghiệp mất 21,4 ngàn héc ta; 1,4 ngàn héc ta từ lâm nghiệp và các loại đất khác.
10. Những biểu hiện thiếu bền vững trong sử dụng đất thể hiện ở những điểm dưới đây:
- Mặc dù đã dồn điền đổi thửa thành công ở nhiều nơi nhưng cả nước vẫn còn tới 70 triệu thửa đất, do đó canh tác manh mún chưa tạo được điều kiện cho công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông thôn.
- Chưa đầu tư có hiệu quả trong việc sử dụng hơn 1 triệu héc ta nương rẫy, việc sử dụng đất chưa trở thành động lực để xóa đói giảm nghèo và tiến tới phát triển bền vững kinh tế - xã hội miền núi, vùng sâu vùng xa.
- Việc sử dụng đất nông nghiệp có năng suất cao để đầu tư vào phát triển công nghiệp, dịch vụ là không hợp lý.
- Diện tích rừng bị cháy, chặt phá bừa bãi là rất cao trong vòng 5 năm qua (bị chặt phá 34.821 héc ta, bị cháy 23.500 héc ta).
- Giá đất còn ở mức cao, thậm chí có nơi rất cao nên đã hạn chế việc giải quyết nhà ở, nhất là cho người thu nhập thấp.
- Đất dành cho khu công nghiệp, khu chế xuất tập trung vẫn đang ở trạng thái bị động vì thiếu nhà đầu tư tiềm lực lớn, sử dụng đất lãng phí vì thiếu quy hoạch đồng bộ. Nhiều khu công nghiệp, tỷ lệ lấp đầy rất thấp.
- Việc phát triển các khu đô thị mới đang có xu hướng gia tăng về diện tích, có biểu hiện lãng phí trong sử dụng đất.
- Giá đất do nhà nước quy định thường chỉ bằng 50% giá thị trường nên đã tạo nên sơ hở cho việc tham nhũng, và là nguyên nhân của khiếu kiện, khiếu nại triền miên của nhiều người, đôi khi là cả một tập thể đông người làm ảnh hưởng đến an ninh trật tự xã hội.
- Sự can thiệp hành chính vào thị trường bất động sản chưa đảm bảo được tính khách quan và tính hiệu quả trong quản lý. Thủ tục hành chính còn nhiều phức tạp, bộ máy quản lý còn yếu kém về cách tiếp cận quản lý.
11. Cần nhanh chóng đổi mới công tác thu hồi đất khi có nhu cầu phát triển vì lợi ích cao hơn. Trước tiên cần phải đổi mới tư duy, phải quan niệm rằng người có đất bị thu hồi là người tham gia vào quá trình phát triển đất nước do đó họ có quyền được hưởng tương xứng trong phần lợi nhuận mà đất đem lại sau khi đầu tư phát triển, như vậy mới có sự công bằng giữa người đóng góp tài nguyên đất đai với người bỏ vốn đầu tư. Hiện tại người có đất bị thu hồi chỉ được xem là người bị thiệt hại vì vậy mà được bồi thường, tức là trở thành đối tượng cản trở chứ không phải chủ thể phát triển.
12. Cần phải tiết kiệm tối đa đất nông nghiệp, đặc biệt là đất ở vùng đồng bằng châu thổ, đất trồng lúa. Cần phải có tầm nhìn xa hơn, rộng hơn, đừng vì chiêu bài công nghiệp hóa, hiện đại hóa mà lấy đất nông nghiệp một cách vô tội vạ, các khu công nghiệp hiện nay đa phần là 1 tầng nên đã chiếm 1 diện tích rất lớn. Cần nhớ rằng nhà ở cao tầng không phải là cứu cánh cho tiết kiệm đất. Để phát triển bền vững vẫn phải luôn tôn trọng chỉ số quy định về mật độ xây dựng và hệ số sử dụng đất.
13. Quản lý đất ở phải gắn liền với nhà ở, phải xem đất ở nhà ở là một chỉnh thể không thể tách rời. Do vậy phải tổ chức lại, chỉ một cơ quan và một cấp phụ trách công tác đăng ký quyền sử dụng đất và quyền sở hữu nhà.
14. Tất cả các dự án phát triển hạ tầng, chỉnh trang đô thị, chỉnh trang khu dân cư nông thôn đều phải được tính đến hiệu quả kinh tế - xã hội. Về nguyên tắc thì chi phí đầu tư được huy động từ hiệu quả kinh tế do chính công trình đó mang lại. Tình hình  hiện nay không phải như vậy, cho nên đã có những con đường “đắt nhất hành tinh”.
15. Vấn đề bùng nổ “đô thị hóa” trong quá trình phát triển đang và sẽ để lại những hậu quả rất nghiêm trọng về môi trường, cảnh quan, kiến trúc, di sản văn hóa…
16. Cần nghiên cứu để xây dựng hệ thống kỹ thuật nhiều tầng để tiết kiệm đất, xây dựng công trình hạ tầng đa chức năng.
17. Việt Nam vẫn còn đủ thời gian để định hướng dòng nhập cư vào các thành phố bằng cách xây dựng các đô thị nhỏ có sức hấp dẫn hơn và cung cấp việc làm và nhà ở cho mọi người. Nếu được như vậy dân cư sẽ phân bổ khá đều đặn trên toàn diện tích của đất nước, cần trách hình thành những thành phố siêu lớn.
18. Đất trồng lúa nước phải được trân trọng không chỉ vì ý nghĩa kinh tế mà còn là nền tảng của sự phát triển văn hóa - xã hội. Con đường phát triển nghề trồng lúa theo hướng CNH - HĐH là chỉnh trang đồng ruộng đảm bảo giao thông, tưới tiêu đến từng thửa tạo cơ sở áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến. Không thể so sánh lợi nhuận đem lại từ việc sản xuất một xe máy, một ô tô với việc sản xuất 1 tấn gạo mà cần hiểu rằng khi xã hội bị biến động thì lúc đó không có gì so sánh được với giá trị của một tấn gạo. Qua khủng hoảng kinh tế Châu á đã chứng minh điều đó; không cho xây dựng đất đô thị, đất khu công nghiệp ở vùng đất đang trồng lúa có năng xuất cao.
Đầu tư thủy lợi để tăng vụ và thâm canh ở trung du và miền núi, mở rộng diện tích ruộng bậc thang, chuyển đổi cơ cấu cây trồng là điều cần phải tiến hành khẩn trương.
19. Cảnh báo về xây dựng hàng loạt sân golf. Hiểm họa cho môi trường sống và hủy diệt đất đai, nhiễm độc hóa chất do sử dụng quá nhiều thuốc diệt nấm, sâu bệnh gây hại để cho cỏ tốt tươi (1,5T/ha mỗi năm). Hóa chất này trôi theo đường dẫn của nước tưới, nước mưa hòa tan vào sông hồ, sông suối… gây độc hại, ung thư. Sân golf ở Hưng Yên chiếm diện tích 180ha!
20. Bờ biển Việt Nam đang bị xói lở trong nhiều năm qua, xói lở đã làm cho tài nguyên đất bị mất đi kèm theo là các hệ sinh thái cũng bị mất theo. Mất đất ở, đất canh tác sẽ làm hạn chế phát triển. Theo cảnh báo của Liên Hợp quốc, trái đất sẽ dần nóng lên, một phần do con người đã gây ra hiệu ứng nhà kính… băng ở Bắc Cực, Nam Cực sẽ tan ra, nước biển sẽ dâng lên cao, nếu nước biển dâng lên cao khoảng 1m thì một số nước trong đó có Việt nam sẽ bị ảnh hưởng nặng nề, sẽ mất rất nhiều đất, dân đi đâu làm gì?. Điều này cần phải được chuẩn bị để có kế hoạch đối phó, để nước đến chân, nhảy không kịp.
Để kết thúc bài viết này, chúng tôi xin mượn lời kết luận của GS.TSKH. Đặng Hùng Võ viết trong bài tham luận của mình tại hội thảo “Đất đai với nhiều vai trò khác nhau, là một đầu vào của hoạt động kinh tế, là tài sản để tạo vốn đầu tư, là địa  bàn để con người sinh sống và hoạt động, là nơi hứng chịu hậu quả cuối cùng của thiên tai và các thảm họa môi trường do con người gây ra. Nếu chỉ tính đến việc có đất để đầu tư phát triển phi nông nghiệp mà không nghĩ tới những hậu quả về xã hội và môi trường thì sự phát triển đó là thiếu bền vững. Lâu dài, kinh tế sẽ sụp đổ nếu được xây trên một nền đất không bền vững”.

 (Xuân Nguyên)