Tuần -13 - Ngày 03/05/2024
|
|
|
|
Thông tin định kỳ
|
|
|
Chuyên mục bảo tồn
Phố cổ Hà Nội: Ứng xử thế nào cho phải? |
05/05/2010 |
Có ý kiến cho rằng, khu phố cổ (KPC) Hà Nội hiện chỉ còn là "phố cũ trên nền cổ", "là phố khổ"… Nhưng nói thế đã chính xác chưa? Thực tế, phố cổ vẫn đang sở hữu một giá trị không đo đếm hết; và lâu nay, nó đã ghi nhận một lượng trí tuệ, tâm huyết của nhiều nhà quản lý, nhà khoa học trong và ngoài nước và các thế hệ dân cư. Vấn đề chỉ là và phải là phát huy khối trí tuệ ấy thành động lực bảo tồn và tiếp sức cho phố cổ như thế nào?
Bài 1: Giá trị và đối diện thực tế
Sau nhiều nỗ lực bảo tồn, khai thác KPC Hà Nội, những người có trách nhiệm và yêu mến "băm sáu phố phường" vẫn băn khoăn: Ứng xử thế nào với một thực thể sống động mang tên "di tích" ấy? Phố cổ còn gì, mất gì; giá trị là đâu và làm sao để tiếp tục bảo tồn bền vững? Rất cần một lòng tin để đối diện với thực tế và giữ gìn những giá trị đã ở tầm di sản đô thị quốc gia.
Tầm vóc di sản
KPC Hà Nội là quần thể kiến trúc độc đáo, mang đặc trưng riêng với các phố nghề như Hàng Mã, Hàng Tre, Hàng Thiếc, Thuốc Bắc... Nó còn được biết đến với hệ thống công trình kiến trúc đặc biệt như đình Kim Ngân, đền Bạch Mã, chùa Cầu Đông... Nhà ở KPC được xây dựng vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX dựa trên nền móng được hình thành từ những thế kỷ trước với kết cấu gỗ, mái lợp ngói, vì kèo có nhiều họa tiết trang trí. Hiện nay, KPC Hà Nội có hơn 84.000 người dân sinh sống và hoạt động buôn bán trên diện tích gần 100ha, thuộc 10 phường của quận Hoàn Kiếm.
|
Phố Hàng Vải. Ảnh: Quốc Trường |
Được công nhận là Di tích quốc gia (năm 2004), KPC Hà Nội coi như có "dấu triện" khẳng định vị trí của mình với giá trị đã mang tầm di sản quốc gia. "Phố cổ Hà Nội phải được coi là di sản đô thị, trong đó có những di tích. Ứng xử với cấu trúc đô thị hiện sinh ấy với nhiều giá trị như văn hóa, lối sống… không thể chỉ bằng cách bảo tồn, không thay đổi như di tích. Đặc biệt là không thể bảo tàng hóa phố cổ" - GS-TS-KTS Hoàng Đạo Kính, Ủy viên Hội đồng Lý luận phê bình VHNT TƯ khẳng định.
GS Lê Văn Lan từng nói: "Căn bản và thực chất, phố cổ là di sản khổng lồ của lịch sử và văn hóa kinh kỳ… mà giá trị tinh túy được biểu đạt chủ yếu ở phần phi vật thể; người chuyên chở, thi triển cái di sản này là người dân phố cổ". Một cách nói khác, như KTS trẻ Hoàng Thúc Hào - người vừa cùng cộng sự nhận giải nhất cuộc thi kiến trúc "Vì Hà Nội hôm nay và ngày mai": "Phong cách kiến trúc nguyên bản nhà ống, vì kèo ư, còn ít lắm. Điều đáng quan tâm nhất hiện nay là lưu giữ, điều hòa tinh thần phố thị nơi đây".
Tầm vóc di sản của phố cổ còn được biểu hiện ngay trong câu hỏi "sức hấp dẫn phố cổ là đâu để du khách vẫn cứ mải miết đến chốn này?", KTS Hoàng Thúc Hào cho rằng "đó là nét duyên phố cổ còn phảng phất và một đời sống sôi động phố thị đặc trưng". Có thể hiểu vì sao trước đây, nữ KTS trẻ người Pháp gốc Việt Nathalie Nguyễn đã chọn cách tìm hiểu độc đáo: nghỉ đêm tại nhà người bạn trong phố cổ để sớm tinh mơ thức dậy mở cánh cửa gỗ nhỏ trên ban công, nhìn ngắm và lắng nghe những chuyển động của một Hà Nội tưởng như chỉ còn trong ký ức. Quả nhiên, cái không gian 100 hécta này không giống một nơi nào trên thế giới. Ở đó đến một chiếc muôi gỗ trong gánh hàng quà cũng biết kể một câu chuyện về Hà Nội cổ.
"Phố cổ phải tự tin về giá trị của mình"
Sau 3 năm phối hợp với Việt Nam thực hiện chương trình nghiên cứu "Bảo tồn và phát triển bền vững khu phố cổ Hà Nội" (2007-2010), GS Fukukawa Yuchi - Trưởng đoàn nghiên cứu của Trường Đại học Chiba (Nhật Bản) - đánh giá: "Mặc dù phố cổ Hà Nội đã thay đổi, nhưng vẫn còn không ít ngôi nhà cổ, mặt phố còn nhiều giá trị quý cần phải được bảo tồn".
|
Mặc dù phố cổ Hà Nội đã thay đổi, chỉ còn lại một phần nhỏ những dấu tích, vẫn có sức hấp dẫn đặc biệt với du khách. |
Trao đổi với Hànộimới, Nhà văn hóa Hữu Ngọc cũng khẳng định: Cho dù chỉ còn lại một phần nhỏ những dấu tích của phố cổ thì vẫn cần bảo tồn vì nó chở theo cái hồn đời sống kinh kỳ; cho dù dấu ấn "chẳng thơm cũng thể hoa lài" ở cái nơi nhiều chen chúc, chật chội ấy đã mai một đi nhiều, nhưng nếu cố gắng thì vẫn sẽ gìn giữ được". Nếu đặt chân lên những bậc cầu thang không thể nhỏ hơn, ngoắt ngoéo hơn được nữa để thăm gia đình 3 thế hệ nghệ nhân Phạm Chí Bích (phố Hàng Nón), ta sẽ hiểu bề sâu tự tin của tinh thần phố cổ. Nơi đây có xưởng sản xuất trống, có "siêu thị" mi ni về nhạc cụ dân tộc thu hút nhiều người nước ngoài, đặc biệt là nơi sản xuất và thử nghiệm chiếc đàn nón độc đáo số 1 Việt Nam chào mừng 1000 năm Thăng Long - Hà Nội.
Vì thế, các chuyên gia kiến trúc đều khẳng định: "Phố cổ cần tự tin vào giá trị của mình".
Đối diện thực tế
Việc chúng ta chưa lập hồ sơ đề cử KPC Hà Nội là di sản thế giới cho thấy sự thận trọng và cách nhìn nhận đúng về KPC của chính quyền và nhân dân Hà Nội, của các bộ, ngành có trách nhiệm.
Đó cũng sẽ là tiền đề cho việc ứng xử của nhà quản lý, người dân Việt Nam, người dân Hà Nội với phố cổ. Trong đó, hệ thống giải pháp phải bao gồm "Bảo tồn - cải tạo - phát triển" như ý kiến của GS-TS Hoàng Đạo Kính rằng: "Bảo tồn không đối kháng với phát triển và cải tạo phải là khâu quan trọng đứng giữa. Nếu như năm 2003, trên Báo Nhân Dân, GS Lê Văn Lan còn bày tỏ băn khoăn "không, hoặc chưa thấy một công trình nào về "người phố cổ" để xem nguồn gốc, nhu cầu của họ có muốn, hoặc cần sinh sống mãi ở những ngôi nhà phố cổ này không; có còn chăng và làm sao giữ được tiếng nói hồ Gươm thanh lịch…", thì đến nay, đã thấy không ít "lắng nghe" tiếng nói người phố cổ, đã thấy cách giải quyết vấn đề bảo tồn được đặt trong mối quan hệ bảo đảm cuộc sống của cư dân nơi đây.
Tuy nhiên, tính chất một di sản đô thị hiện sinh khiến phố cổ đang từng ngày từng giờ "bung" ra bao nỗi niềm. Không phải nơi đâu cũng là "mặt phố" kiếm ra tiền. Còn cả một cộng đồng cư dân rất lớn đang sống phía sâu trong những không gian rất chật hẹp, với nhà vệ sinh "ra cài ngoài, vào cài trong", thậm chí dùng cả phương tiện vệ sinh thùng, như trở về từ thế kỷ trước… Đâu đâu trên các "phố Hàng" cũng có thể tìm thấy sự "vỡ ra", sự "co giãn", "chằng chịt", bức bối của không gian sống.
Bài 2: Di tích bị sức ép đô thị
|
Những ngôi nhà cổ trên phố Bát Đàn. Ảnh: Hoàng Minh |
Bộn bề di sản
Nhà văn hóa Hữu Ngọc lý giải: "Phải nói là từ sau năm 1954, khi về Thủ đô, trong bối cảnh chung, ta chưa có ý thức giữ gìn di sản phố cổ đâu". Vì vậy, lúc biết quý, khi đã có điều kiện giữ gìn thì những bộn bề đã phủ lấp biết bao giá trị và niềm tin vào di sản. Việc ứng xử với di sản lúc này không khó mới là chuyện lạ!
Khó nhất là sự pha trộn dân cư, làm đảo lộn không gian, lối sống. Nghiên cứu của Trường Đại học Nữ Chiêu Hòa (Nhật Bản) về phố cổ Hà Nội năm 2009 khi điều tra ngẫu nhiên 102 ngôi nhà tại đây cho thấy, chỉ có 44 gia đình có nhà vệ sinh riêng, số còn lại phải "nhịn nhau" dùng chung, 42 gia đình khác cũng cảnh chung nhà tắm và chỉ có 83 hộ có bếp riêng. Điển hình như ngôi nhà số 47 Hàng Bạc mới bị cháy, với diện tích hơn 100m2 nó phải "gồng" mình chứa 20 nhân khẩu sinh sống, chưa kể mỗi con người là một nỗi niềm, một khối bức bối riêng…
Còn theo số liệu của các nhà nghiên cứu xã hội học, thì dân phố cổ còn là những người có sức chịu đựng ghê gớm cùng một phần tính "bảo thủ" đáng nể: mỗi người chỉ có 1,5-2m² để sinh hoạt (so với tiêu chuẩn chung là 8m2).
Trong điều kiện ấy, việc mai một, bay mất tinh thần "chẳng thơm cũng thể hoa lài" là điều dễ hiểu. Và các nhà khoa học, nhà quản lý không đau đầu mới là chuyện lạ!
Bài toán giãn dân
Ít nhất, theo một số nhà văn hóa, kiến trúc sư (KTS) có uy tín thì phương án giãn dân để bảo tồn, khôi phục giá trị phố cổ là cần thiết. Tuy nhiên, triển khai cụ thể lại vấp nhiều điều, có cái lường được, mà nhiều cái cũng không dễ tiên liệu. Dự án di dân sang khu đô thị mới rộng hơn 11ha thuộc phường Việt Hưng (quận Long Biên) để bảo tồn phố cổ sau hơn 10 năm kể từ khi ra đời đến nay vẫn "tắc". Lý do theo như Ban quản lý thì 75% số dân khu phố cổ muốn giữ nguyên hiện trạng hoặc muốn thay đổi một chút và chỉ có 6,7% muốn dời đi.
Cái sự muốn ở lại của 75% ấy cũng lắm căn nguyên. Nhà văn Siêu Hải - người sống lâu năm qua nhiều "phố Hàng" của Hà Nội - nói: "Đó là sức hút tự nhiên của vùng đất lành, sự thuận tiện và thói quen buôn có bạn, bán có phường. Chưa kể dân cư đổ về còn rước theo cả Thành hoàng làng, chốn mưu sinh cũng là nơi gắn bó tâm linh". Rồi những nỗi niềm khác rất người, rất đời mà khi đụng chạm tới, dự án nào cũng "gãi đầu gãi tai", ấy là "dù có chật chội, khổ sở thì tôi và gia đình vẫn cố gắng "bám trụ" bởi từ bé đến lớn đã gắn liền với phố cổ, đi là luyến tiếc" (anh Nguyễn Đông Giang - phố Hàng Chiếu, phường Đồng Xuân); còn với chủ một cửa hàng nước trên phố Mã Mây thì "Chỉ cần một ấm trà, bao thuốc lá, một gánh bún đậu mắm tôm, một mẹt hàng quà cũng đủ nuôi sống cả gia đình. Đến nơi mới, những người như chúng tôi biết làm gì ?".
Bên cạnh đó, còn những lý do kiểu "lịch sử để lại" như phân tích của KTS Tô Thị Toàn - nguyên Trưởng BQL phố cổ: "Nhiều hộ dân sống trong một số nhà, nhưng không chứng minh được quyền sở hữu, chuyển sang khu ở mới lo sẽ không đủ thủ tục pháp lý để được cấp nhà". Thế là, "thôi em ở lại". Nhưng cái khó, cái khổ nào phải mình "em" chịu, cả khu phố cổ còn lưu giữ chút không khí kinh kỳ này đang oằn mình trước sức ép dân số, cùng một khối hậm hực va chạm hằng ngày.
|
Việc bảo tồn và tôn tạo nhà trong phố cổ đang gặp khó khăn bởi rất nhiều lý do. Ảnh: Bá Hoạt |
Băn khoăn di tích
Nhà văn Siêu Hải chia sẻ: Phố Hàng Chiếu có nhiều nhà là nơi sinh sống của 30 con người, nhưng mặt tiền thì chỉ có một. Như vậy, không phải ai cũng có gắn bó trực tiếp với lợi ích kinh doanh mặt phố. Còn ý kiến khác thì khẳng định: Nhiều người muốn đi, nhưng vấn đề là phải giải quyết thỏa đáng quyền lợi cho người dân. Về điều này, nhà văn hóa Hữu Ngọc trầm ngâm: Không biết Nhà nước có "chịu" được mức chi phí theo yêu cầu của các hộ không?
KTS trẻ Hoàng Thúc Hào thì nói rằng: "Nếu đặt phố cổ ở tầm quốc gia, chứ không phải chỉ ở thành phố để đầu tư xứng đáng, ta sẽ xác định được chiến lược và quy mô đầu tư". Nhưng theo nhận định của GS Hoàng Đạo Kính, "ta chưa xác lập được trong luật pháp nội dung về di sản đô thị, nên chỉ có thể đặt phố cổ ở mức cao nhất là di tích quốc gia". Như vậy, những vấn đề ứng xử đi kèm liên quan tới đầu tư tất sẽ phải "ăn theo" di tích. Mà phố cổ thì đâu chỉ đầu tư bảo tồn, còn điều tiết dân cư và giữ gìn, khôi phục không gian văn hóa…
Đã có không ít đề xuất cho việc quản lý, bảo tồn khu phố cổ Hà Nội. Chẳng hạn, theo chuyên gia người Nhật Furukawwa thì: Mặt ngoài các ngôi nhà sẽ được giữ nguyên còn bên trong thì cải tạo để nâng chất lượng sống. Nhà nghiên cứu về Hà Nội Nguyễn Vinh Phúc đề nghị: Chỉ nên chọn vài khúc phố, tuyến phố nhất định để dồn sức tôn tạo, trùng tu… Đây cũng là quan điểm của KTS Ngô Huy Giao.
Theo GS Hoàng Đạo Kính: "Giá trị lớn lao nhất cần duy trì là giá trị cuộc sống đã kết tinh và còn hiện diện, biến động nơi phố cổ". Vì vậy, cứ tìm trong cuộc sống tất có trả lời. Trong đó, chuyện bảo tồn di sản của các nước trên thế giới là một tham khảo có ích.
Bài 3: Bảo tồn nhưng phải thích ứng
Trông tới, trông lui
Theo đánh giá của các chuyên gia, phố cổ Hà Nội hay khu đô thị cổ Hội An của Việt Nam cùng một số khu phố cổ (KPC) khác trên thế giới như Bắc Kinh (Trung Quốc), Damascus (Syria) tuy có điểm khác biệt, nhưng lại có chung tính chất của di sản văn hóa đô thị. Mỗi ngôi nhà dân sinh đồng thời là địa chỉ tham quan hay điểm kinh doanh du lịch.
|
Những ngôi nhà cổ trên phố Hàng Đào. Ảnh: Viết Thành |
Trước khi trông xa, hãy tìm kiếm bài học gần từ Hội An. Đó là sự cộng hưởng giữa dân cư và di sản, như chia sẻ của ông Đinh Hài - Giám đốc Sở VH,TT&DL Quảng Nam: Huy động được cộng đồng tham gia bảo tồn và phát huy giá trị của di tích; đồng thời gắn di tích với phát triển du lịch. Khi đã thấy được lợi ích thiết thực, chính người dân sẽ chủ động cùng với chính quyền gìn giữ, bảo tồn di sản.
Tương tự, khu phố cổ Hutong nằm ở trung tâm Thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc) cũng mang những cái tên gợi đầy ký ức như Chợ than, Chợ gạo, Chợ dê, Chợ cá tươi, gần như phố Hàng Than, Hàng Gà, Hàng Giấy, Hàng Điếu ở ta vậy. Hutong đã được đầu tư khoảng hơn 1 tỷ nhân dân tệ để tu sửa 40 ngõ cổ, cải tạo 1.400 tứ hợp viện, các điểm du lịch quan trọng trong khu vực bảo tồn cổ vật, cải thiện điều kiện cư trú của người dân…
Còn ở thành phố có từ 3.000 năm trước Công nguyên mang tên Damascus của đất nước Syria, từng được nhiều học giả cho là cổ nhất thế giới thì hiện nay nghề thủ công truyền thống như khảm xà cừ, gấm tơ tằm, đồ đồng, đồ thủy tinh và đồ gia dụng, hàng dệt… vẫn nhộn nhịp.
Di sản là tài sản
Xin trở lại với chia sẻ của nhà văn Siêu Hải, tác giả nhiều tiểu thuyết về Thăng Long - Hà Nội: Phố Hàng Than là con phố cổ nhất, xuất hiện từ thời Lý Bí, tức là thuở lập nước Vạn Xuân. Với lịch sử ấy, phố cổ “chở” theo biết bao giá trị, nếu biết phát huy, khai thác, nó sẽ thành khối tài sản vô cùng to lớn.
Thực tế, đã thấy rõ một số kết quả trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị phố cổ. Nhà số 87 phố Mã Mây xây dựng vào đầu thế kỷ XIX theo mô típ kiến trúc truyền thống của Việt Nam; đến năm 1999 thì được cải tạo thí điểm theo một dự án có sự hợp tác giữa hai thành phố Hà Nội và Toulouse (Pháp). Cái tên “87 Mã Mây” từ đó đã trở thành “ngôi nhà di sản” mỗi năm đón trên 2 vạn lượt khách tới thăm. Đây cũng là nơi làm sống dậy nhiều sinh hoạt văn hóa đậm chất Hà thành như triển lãm Nét Xuân (2004), Tết Trung thu truyền thống (năm 2009)…
|
Nhà cổ 87 Mã Mây đã trở thành nơi sinh hoạt đậm chất Hà thành. Ảnh: Viết Thành |
Nối tiếp thành công của “87 Mã Mây”, giấc mơ giữ được cả kiến trúc và tinh thần của nhà cổ trong di sản dần hiện thực hóa. năm 2000, nhà 38 Hàng Đào - nguyên là đình Đồng Lạc (đình chợ bán yếm lụa) tiếp tục được bảo tồn, là nơi giới thiệu kỹ thuật xây dựng truyền thống kết hợp kỹ thuật tôn tạo hiện đại.
Cùng với những ngôi nhà, một số tuyến phố Hà Nội cũng thể hiện rõ khả năng thích ứng với đời sống: Tuyến đi bộ Hàng Đào - Đồng Xuân và chợ đêm Đồng Xuân với hơn 3.000 hộ kinh doanh đã góp phần giới thiệu văn hóa, kiến trúc không gian phố cổ tới du khách trong nước, quốc tế. Tuy nhiên, nhận xét của chính giới kinh doanh du lịch dưới đây lại khiến ta suy nghĩ về việc phố cổ đã thực sự phát huy hết khả năng làm thơm thảo cho cư dân và thành phố chưa: “Gần 100% khách du lịch trong nước, quốc tế đến Hà Nội theo các “tua” của trung tâm lữ hành Hanoi Red Tours có nhu cầu tham quan KPC, song chủ yếu đi… cho biết, chứ không có nhu cầu tìm hiểu giá trị lịch sử, văn hóa và không mua sắm. Bởi cơ bản hàng hóa sơ sài, manh mún, chưa đặc trưng, nhất là quy trình làm ra nó vẫn trong “bí mật”.
Tâm huyết và sự quyết tâm
Có thể khẳng định quan điểm bảo tồn và phát huy giá trị KPC Hà Nội đã rõ từ Thông báo số 72, ngày 26-5-1994 của BCH TƯ Đảng về một số vấn đề quy hoạch, xây dựng Thủ đô Hà Nội. Đó là: “Việc bảo tồn KPC là cần thiết và là một ý tốt, nhưng nên xem xét, xác định phạm vi khu vực bảo tồn hợp lý. Giữ mặt ngoài các khu phố cùng những cảnh quan, dáng vẻ đặc trưng kiến trúc của KPC. Mặt khác, phải cải tạo và nâng cao điều kiện sống và làm việc của khu phố này theo mức sống văn minh của thời đại, thanh toán các khu ổ chuột, mất vệ sinh, ô nhiễm và không bảo đảm an toàn”.
Trên tinh thần đó, ngay từ ngày 1-2-1998, UBND thành phố Hà Nội đã có công văn số 3026/UB-NNDC chấp thuận về mặt chủ trương xin sử dụng đất để giãn dân KPC. Từ đó đến nay, nhiều cuộc hội thảo bàn về việc triển khai dự án giãn dân đã được thực hiện. Trong buổi làm việc với quận Hoàn Kiếm cuối tháng 2 năm 2009, Bí thư Thành ủy Hà Nội Phạm Quang Nghị đã nhấn mạnh: “Công tác giãn dân phố cổ cần coi trọng việc bàn bạc, lấy ý kiến rộng rãi của người dân, tạo đồng thuận trong quá trình thực hiện, bảo đảm công khai, minh bạch, khách quan, dân chủ, chống tiêu cực trong quá trình thực hiện”.
Tinh thần và những chủ trương nói trên là lối đi rộng để những người có trách nhiệm thực thi trực tiếp việc bảo tồn di sản phố cổ Hà Nội. Chưa kể người dân Việt Nam nói chung, người Hà Nội - trong đó có nhiều trí thức, chuyên gia, văn nghệ sĩ luôn luôn sẵn bầu tâm huyết với phổ cổ. Đã có việc tưởng quá “khó” là di dời các hộ dân ra khỏi đình, chùa, miếu trong KPC mà quyết tâm là thành công, tiêu biểu như đình Kim Ngân (số 42 phố Hàng Bạc), 25 hộ dân đã không còn cư ngụ ở đó và di tích đang được trùng tu, tôn tạo…
Vì vậy, điều cần nhất bây giờ là phải quyết tâm làm.
* Nhà sử học Dương Trung Quốc: "Mỗi ngôi nhà cổ trước đây là của một gia đình nhưng giờ bị chia cắt, nhiều gia đình cùng sử dụng nên giá trị văn hóa phố cổ chỉ còn thể hiện ở mặt tiền. Các hộ dân cũng chỉ khai thác mặt tiền để kinh doanh chứ không còn giữ không gian văn hóa nữa". Muốn bảo tồn phố cổ cần giảm bớt số lượng dân cư.
* Nhà văn hóa Hữu Ngọc: Không thể bảo tồn di sản với quan điểm "ích kỷ" hoặc "lãng mạn" theo kiểu giữ nguyên: cứ chen chúc, cứ xập xệ được. Cải tạo và điều tiết dân cư là việc cần làm. |
Mai Thi - Minh Ngọc (theo hanoimoi.com.vn)
|
Cập nhật ( 16/01/2015 )
|
|