Không chỉ là vòng tròn đá đơn giản mà đó còn là các cột đá được sắp đặt thành hình tròn không khác gì mấy với Stonehenge buổi bình minh của thời kỳ đồ đồng. Theo các nhà khảo cổ, đó là một kiến trúc đặc biệt tinh vi được dựng lên trên bình nguyên Salisbury, nước Anh. Với nhiều phiến đá lớn có kích cỡ khác nhau, người ta đã xác định được rằng công trình này không phải được tạo dựng để phục vụ cho các nghi lễ mai táng. Vả lại, cũng không có bộ hài cốt nào được phát hiện ở dưới chân vòng tròn đá. Vậy, những vòng tròn đá này được dựng lên nhằm mục đích gì? Đó rất có thể là một trung tâm văn hóa. Các nhà nghiên cứu ngày nay giải thích: “Cấu trúc của các phiến đá lớn khiến nơi này có vẻ giống như một nhà hát hoành tráng với mái vòm rộng mở, đó không phải là một không gian kín như ta thường thấy ở các ngôi mộ. Mặc dù, chúng ta đã tìm thấy dấu vết của con người tại đây, nhưng vị trí của nó so với những phiến đá này cho phép ta khẳng định một điều rằng Stonehenge không phải là ngôi mộ.” Theo ông Mike Pitts, một nhà khảo cổ người Anh chuyên nghiên cứu về Stonehenge, thì đó là nơi dùng để phục vụ cho một nghi lễ nào đó ngay từ khi nó được xây dựng cách đây hơn 5000 năm.

Stonehenge được xây dựng trong gần 1500 năm, trải qua nhiều giai đoạn khác nhau. Theo nghiên cứu, quá trình xây dựng Stonehenge bao gồm ít nhất 3 giai đoạn lớn.

Giai đoạn thứ nhất bắt đầu từ khoảng 3100 năm trước Công nguyên. Kiến trúc của nó chỉ ở mức sơ khai với một sườn dốc tròn có đường kính 90m được bao quanh bởi một cái rãnh. Trên sườn dốc có đào 56 lỗ được gọi là các lỗ Aubrey - tên của nhà khảo cổ đầu tiên nghiên cứu về Stonehenge ở thế kỷ 17.

Giai đoạn thứ 2 bắt đầu từ khoảng 2600 năm trước Công nguyên, đó là một cấu trúc kép được tạo nên từ 80 phiến đá xanh sắp xếp theo hình móng ngựa. Các khối đá này được lấy từ ngọn núi lửa Prescelly, xứ Wales, cách Stonehenge 250km. “Khoảng cách trên cho ta thấy giá trị của loại đá này” – tác giả Jean-Pierre Mohen đã đưa ra nhận xét trên trong cuốn sách của mình viết về Stonehenge mang tên “Les mégalithes, pierres de mémoire” (Tạm dịch là “Cự thạch, những phiến đá ký ức”).

Giai đoạn xây dựng cuối cùng là giai đoạn hoàn chỉnh Stonehenge, mà tới nay nó chỉ còn lại vài vết tích. Giai đoạn này kéo dài từ khoảng 2400 năm cho tới khoảng 1600 năm trước Công nguyên. Đó là một cấu trúc phức tạp được tạo nên từ nhiều vòng tròn đồng tâm mà ấn tượng nhất là các khối đá đôi, dựng đứng và bên trên đặt một khối đá nằm ngang gọi là lanh-tô. Các khối đá được gắn kết để tạo thành một vòng tròn. Kỳ công kỹ thuật này đã làm cho con người thời Trung cổ tin rằng Stonehenge là một tác phẩm của những người khổng lồ, đúng như cách gọi thời bấy giờ: Chorea Gigantum - Vòng tròn của những người khổng lồ. Các nhà khảo cổ ngày nay đã hé lộ một phần về kỹ thuật xây dựng công trình này: đó là việc sử dụng một loại cát siêu kết dính để nối các phiến đá lại với nhau thành một khối hoàn chỉnh.

 

Đây không chỉ là một kỳ công về mặt kỹ thuật, mà về mặt kiến trúc nó còn được đánh giá là một công trình vô cùng độc đáo. Trên thực tế, sau khi tiến hành nhiều cuộc khai quật vào thế kỷ 20, người ta phát hiện ra rằng ở Stonehenge không phải chỉ có một vòng tròn đá như những gì chúng ta hiện đang thấy mà thực chất có sự tồn tại của nhiều vòng tròn đá đồng tâm được xây dựng vào khoảng 2400 năm trước Công nguyên. Một trong số các chi tiết đáng chú ý nhất là việc 30 khối cự thạch dạng Sarsen gắn với lanh-tô tạo thành hàng cột xung quanh. Trong vòng tròn này, 5 khối Trilithes được bố trí theo hình móng ngựa. Cuối cùng, ở trung tâm, người ta đặt một khối đá được gọi là Autel (Ngày nay nó được đặt theo phương nằm ngang. Nhưng theo kết quả khai quật đầu thế kỷ 20 thì trước kia, 2400 năm trước Công nguyên, nó không nằm theo vị trí như vậy). Kiến trúc của công trình Stonehenge đã làm cho nhà khảo cổ người Anh Aubrey Burl tin rằng: “Việc xây dựng những vòng tròn đá không phải là ngẫu nhiên. Những khối đá trên tương tự như nhau, trong đó mỗi khối là một phần của dự án được thực hiện. Vật liệu cấu tạo cũng như cấu trúc của các khối đá mang nhiều ý nghĩa đối với những người làm nghề xây dựng thời bấy giờ”.

Còn nhà khảo cổ Mike Pitts thì đưa ra một cái nhìn khác về bản chất của Stonehenge. Theo ông, công trình này có một vẻ gì đó đặc biệt thích hợp với việc cử hành các nghi lễ. “Bước vào trung tâm vòng tròn, chúng ta có cảm giác như đang ở trong một nhà thờ. Người đi vào bên trong thì ở bên ngoài không nhìn thấy được và ngược lại”. Điều đó mang lại cho không gian bên trong một không khí riêng tư, thậm chí có thể là bí mật. Các khối đá xanh được lấy từ xứ Wales còn đá Sarsens thì được vận chuyển từ Marlborough Dawns, một địa điểm cách công trình 30 km. Các khối đá được sử dụng ở Stonehenge đều có chiều cao hơn 5m và mỗi khối nặng tới hơn 10 tấn. Như vậy di chuyển được chúng quả là không đơn giản. Tại sao người xưa không khai thác những vật liệu này ngay tại chỗ? Rất đơn giản bởi vì “trong vùng này không có sẵn đá, nơi đây chỉ có những khu rừng”, Aubrey Burl giải thích.

Nói cách khác, vật liệu chủ yếu ở Stonehenge là gỗ chứ không phải là đá. Nhưng tại sao con người lại hao công tổn sức để xây dựng một khu đền đá vĩ đại như thế? Các nhà khảo cổ tin rằng họ đã tìm ra câu trả lời: Có một cấu trúc gỗ đã từng tồn tại ở nơi này trước khi xuất hiện đá Stonehenge. Bằng chứng ư? Đó chính là những lỗ Aubrey. Nhiều khả năng trước kia đã có những cột gỗ được đóng vào các lỗ này. Giả thiết trên được chứng minh bởi một kiểu kiến trúc được gọi là Woodhenge (kiến trúc bằng gỗ), xuất hiện cùng thời và chỉ cách Stonehenge vài cây số. Và bởi lẽ Stonehenge là tập hợp của những phiến đá cự thạch kiểu Trilithon (Kiến trúc bao gồm hai tảng đá dài dựng đứng để đỡ một tảng đá nằm ngang gọi là lanh-tô), chứng tỏ những người xây dựng công trình này là thợ mộc chứ không phải thợ nề. Đúng như vậy, toàn bộ các phiến đá được gắn với nhau bởi mộng và những lỗ mộng lại là điểm đặc thù trong công việc của thợ mộc. Với Mike Pitts “Stonehenge là thành quả của truyền thống xây dựng vòng tròn gỗ ở địa phương”.

Vậy tại sao người ta lại chuyển từ gỗ sang đá? Có một sự thay đổi về tập tục hay văn minh nào chăng? “Giữa Stonehenge gỗ và Stonehenge đá, có sự xáo trộn rất trùng hợp với trào lưu Ấn-Âu. Chúng ta có thể tưởng tượng ra rằng sự gia tăng về dân số đã kéo theo nhiều thay đổi về thói quen, tập tục ở nơi này. Có thể họ đã phá Stonehenge đầu tiên để làm cho nó trở nên thời thượng hơn. Chúng ta đã thấy điều đó ở Hy Lạp” - Myriam Phillbert giải thích.

Đó là một giả thiết có vẻ phù hợp khi ta phân tích các bộ hài cốt được tìm thấy ở xung quanh Stonehenge. Theo Mike Pitts, những người mới đến lục địa này “không nghi ngờ gì nữa, là những người sinh sống bằng nghề săn bắt, hái lượm. Chính họ là thành phần chủ yếu trong cộng đồng người ở đây”. Vậy còn những giả định: Có phải họ quan niệm rằng đá là biểu tượng của sự vĩnh hằng trong khi gỗ có thể mất đi theo thời gian không? Đối với một số nhà khảo cổ, Woodhenge và Stonehenge có sự liên hệ mật thiết với nhau. Woodhenge là nơi diễn ra các nghi lễ liên quan tới người quá cố trong khi Stonehenge tôn thờ các thánh thần. Việc chuyển từ nghi lễ thờ cúng người quá cố tới nghi lễ thờ cúng thánh thần được thực hiện trên đoạn đường nối từ dòng sông Đông Avon đến “lối vào”, đó là một lối đi khá dài có vẻ là lối vào Stonehenge. “Chắc chắn có một sự liên hệ giữa Stonehenge và Woodhenge. Vả lại người ta cho rằng công trình gỗ được sử dụng làm mẫu thiết kế cho Stonehenge. Tôi rất thích ý nghĩ này rằng dòng sông và lối vào đã tạo nên một con đường liên kết 2 nơi hòa quyện giữa tập tục thờ cúng người mất và nghi lễ tôn thờ các vị thánh thần. Tuy nhiên các nhà nghiên cứu lại không đồng ý với giả thiết này” - Mike Pitts thừa nhận.

Các nhà khảo cổ đã không chỉ một lần nhất trí với nhau rằng Stonehenge là nơi thờ cúng. Bằng chứng là các cuộc khai quật được tiến hành ở các lỗ Aubrey đã chứng minh rằng việc hỏa táng đã được diễn ra ở đây khoảng 2300 năm trước Công nguyên. Đối với tác giả Myriam Philibert, chỉ có duy nhất giả thiết này là có giá trị. Một số yếu tố khác chẳng hạn như những hình vẽ điêu khắc trên một số phiến đá, phần lớn là hình rìu và dao găm của người ở thời kỳ đồ đá, lại gợi lên cho các nhà nghiên cứu những giả thiết khác nữa. Loại hình điêu khắc này thường được tìm thấy trên những công trình thời kỳ đồ đá lớn. Ta có thể thấy dao găm là biểu tượng của tầng lớp binh lính, của chế độ vua chúa, giàu sang, còn rìu là biểu tượng cho tầng lớp nông dân thời bấy giờ. Nhưng rìu cũng là biểu tượng của vũ khí chiến đấu, vì thế ở đây còn đề cập tới tầng lớp đấu tranh” - Myriam Philibert giải thích.

Các nhà nghiên cứu đã đặt vào công trình này một đường thẳng đặc biệt theo trục đông bắc - tây nam. Đó chính là hướng vào Stonehenge. Điều thú vị là đường này lại trùng khớp với điểm đông chí và hạ chí. Ở thời điểm hạ chí, mặt trời như thể mọc lên từ Stonehenge vậy! Nhiều nhà khoa học đã lưu lại ở Stonehenge để cố gắng tìm hiểu những điều kỳ diệu này. Và một số nhà nghiên cứu tin rằng Stonehenge thực sự là một đài thiên văn, hay một quyển lịch, và thậm chí còn là một công cụ có khả năng tính toán nguyệt thực và nhật thực. Nhà thiên văn học Gerald Hawkins đã tiến hành một cuộc kiểm tra tại đây vào năm 1960. Ông đã đặt máy tính tại 165 điểm chủ chốt của Stonehenge. Và kết quả là: “Stonehenge có một mối quan hệ chặt chẽ với mặt trời và mặt trăng”. Quả là ấn tượng, nhưng vẫn chưa có sức thuyết phục!

Nếu ta đọc những gì mà nhà nghiên cứu, nhà toán học Henri Broch đã ghi lại trong tác phẩm “Au coeur de l’extraordinaire” (Tạm dịch là « Trung tâm của sự lạ ») (ed. Book-e-Book.com, 2005) thì «Đứng tại bất cứ điểm nào ở Stonehenge, chúng ta đều có thể quan sát thấy một điều đặc biệt nào đó […]”. Hơn thế nữa, thiên văn lại là một khái niệm hiện đại chưa hề xuất hiện ở thời kỳ đồ đá mới. “Đó không phải là một giả thiết phù hợp” - Mike Pitts nhấn mạnh. Nghiên cứu đường trục ở Stonehenge, các nhà khảo cổ cho biết : “Ngày nay, tất cả chúng tôi đều tin rằng công trình này thiết kế phù hợp với điểm hạ chí hay đông chí”. Những người xây dựng Stonehenge hiểu rất rõ các chu kỳ vận động của mặt trăng và vũ trụ. Điều đó rất đơn giản bởi vì họ sống không có điện mà chỉ nhờ vào ánh sáng của mặt trăng. Chính vì thế, họ ghi lại rất rõ ràng sự chuyển động của mặt trăng cũng như sự chuyển động của các thiên thể khác. Mọi sự thay đổi của mặt trăng đều rất quan trọng đối với người dân thời bấy giờ bởi họ sống trong một xã hội chủ yếu dựa vào nông nghiệp. Họ tin rằng quy luật vận động của các thiên thể này là do thần thánh tạo ra, vì thế nên Stonehenge mới trở thành đền thờ thần mặt trời và mặt trăng… Quả là một giả thiết thú vị! Dù cho Stonehenge là một chủ đề gây rất nhiều tranh luận trong giới khoa học song cuối cùng thì, nó vẫn là một công trình vô cùng bí ẩn và có lẽ phải rất lâu nữa nó mới chịu phơi bày hết những bí mật của mình! Hãy chờ đợi những lý giải tiếp theo về Stonehenge!

Mai Trung (dịch từ Science&Vie)