Qua kiểm tra các tỉnh, thành phố vùng nam Đồng bằng sông Hồng cho thấy quá trình triển khai quy hoạch các KCN ở đây thời gian qua đã đạt được những kết quả khả quan, các địa phương đã và đang có những chuyển biến mạnh mẽ trong xây dựng và phát triển KCN.

Từ ngày 16/4/2007, Đoàn kiểm tra của Bộ Kế hoạch và Đầu tư đã triển khai kiểm tra tình hình thực hiện quy hoạch KCN tại các tỉnh, thành phố vùng Đồng bằng sông Hồng. Nội dung kiểm tra tập trung vào kiểm tra sự phù hợp về quy hoạch KCN, tình hình xây dựng cơ sở hạ tầng KCN, tình hình đền bù giải phóng mặt bằng, tình hình xây dựng nhà ở cho công nhân, tình hình bảo vệ môi trường KCN và hiệu quả sử dụng đất KCN. Trong phạm vi thời gian và nội dung kiểm tra, Đoàn kiểm tra tập trung làm rõ những khó khăn, vướng mắc và kiến nghị của các địa phương liên quan đến các nội dung kiểm tra, qua đó tổng hợp, đề xuất biện pháp hỗ trợ địa phương và nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch KCN.

Qua kiểm tra các tỉnh, thành phố vùng nam Đồng bằng sông Hồng cho thấy quá trình triển khai quy hoạch các KCN ở đây thời gian qua đã đạt được những kết quả khả quan, các địa phương đã và đang có những chuyển biến mạnh mẽ trong xây dựng và phát triển KCN. Các thành tựu đạt được cụ thể như sau:

Một là: Nhiều địa phương triển khai thu hút đầu tư rất nhanh chóng, không chỉ lấp đầy nhanh diện tích đất công nghiệp của các KCN mà còn thu hút được những dự án có quy mô lớn, có hàm lượng công nghệ cao vào KCN. Nổi bật nhất trong thu hút đầu tư trong thời gian qua là tỉnh Hải Dương: 4 KCN được thành lập trong 3 năm trở lại đây, trong đó 3 KCN Đại An, Nam Sách và Phúc Điền thành lập năm 2003 và KCN Tân Trường được thành lập năm 2005, đến nay 3 KCN về cơ bản đã lấp đầy diện tích đất công nghiệp có thể cho thuê; KCN Tân Trường đã hoàn thành cơ cở hạ tầng và đã thu hút được một số dự án đầu tư. Hải Dương là một trong những địa phương dẫn đầu về thu hút đầu tư nước ngoài cả nước với hơn 800 triệu USD vốn đầu tư nước ngoài năm 2006.

Một số địa phương trước đây triển khai thu hút đầu tư chậm, thời gian gần đây đã có những tiến triển tích cực như Hải Phòng (KCN Đình Vũ, Đồ Sơn); Thái Bình (KCN Phúc Khánh). Điểm đáng chú ý là các KCN đã lưu ý nhiều hơn đến cơ cấu đầu tư vào KCN, đã có sự lựa chọn nhà đầu tư theo hướng ưu tiên đầu tư vào lĩnh vực công nghệ cao; thu hút một số nhà đầu tư có uy tín vào KCN như Brother Industries, Sumidenso…

Hai là: việc đền bù, giải phóng mặt bằng và xây dựng cơ sở hạ tầng các KCN đã có những tiến triển tích cực. Thời gian gần đây, tốc độ triển khai xây dựng cơ sở hạ tầng các KCN vùng đồng bằng sông Hồng được cải thiện đáng kể. Một số KCN đã thành lập từ lâu và chậm trễ trong xây dựng cơ sở hạ tầng như KCN Đồ Sơn (trước đây là KCX Hải Phòng 96) đã triển khai xây dựng hạ tầng rất tích cực trong mấy năm trở lại đây. Các KCN ở Hải Dương đã hoàn thành xây dựng cơ sở hạ tầng rất nhanh trong thời gian chưa đến 2 năm.

Nguyên nhân thúc đẩy tốc độ triển khai xây dựng hạ tầng có nhiều, song nguyên nhân chính là ở khâu đền bù giải phóng mặt bằng. Một số địa phương đã nhận thức rõ tầm quan trọng của việc đền bù giải phóng mặt bằng trong phát triển KCN nên đã có sự phối hợp chặt chẽ giữa Ban quản lý KCN với các sở, ban, ngành của tỉnh; triển khai nhiều phương án đền bù vừa kiên quyết vừa đảm bảo công bằng và hài hoà về mặt lợi ích, do đó đã hoàn thành công tác đền bù trong thời gian tương đối nhanh (Hải Dương). Một số địa phương đã lựa chọn được chủ đầu tư có tiềm lực về tài chính và kinh nghiệm trong xây dựng cơ sở hạ tầng do đó đạt hiệu quả cao trong triển khai xây dựng hạ tầng KCN, như ở Hải Dương, Hải Phòng, Nam Định.

Ba là: Các địa phương đã bước đầu chú ý tới việc đảm bảo các khía cạnh xã hội và môi trường trong phát triển KCN. Hầu hết các địa phương đều có sự gắn kết giữa quy hoạch KCN và quy hoạch đô thị, khi xây dựng KCN các địa phương đều có lập quy hoạch xây dựng khu đô thị, khu tái định cư cho người lao động trong KCN và người dân có đất bị thu hồi trong KCN. Điều này cho thấy một dấu hiệu chuyển biến tốt trong nhận thức về quản lý nhà nước đối với KCN. Ngoài việc hỗ trợ tài chính qua đền bù, các địa phương đã có nhiều biện pháp hỗ trợ người dân bị thu hồi đất trong ổn định cuộc sống như giới thiệu việc làm, tổ chức đào tạo, dạy nghề cho người lao động và ưu tiên tuyển dụng vào làm việc trong KCN.

Sau khi Quyết định của Thủ tướng Chính phủ số 1107/QĐ-TTg ngày 21/8/2006 về việc phê duyệt quy hoạch phát triển KCN ở Việt Nam đến năm 2015 và định hướng đến năm 2020 được ban hành, nhiều địa phương đã thông qua điều kiện và tiêu chí về nhà máy xử lý nước thải tập trung khi thành lập và mở rộng KCN. Từ đó đã dần chuyển đổi nhận thức trong quá trình xây dựng và phát triển KCN theo hướng đảm bảo phát triển bền vững. Nhiều địa phương rất kiên quyết trong việc bảo đảm vấn đề môi trường khi tiếp nhận dự án đầu tư, nhờ vậy các dự án đầu tư trong những lĩnh vực có nguy cơ ô nhiễm cao như dệt, nhuộm, hoá chất được hạn chế (điển hình là Nam Định). Nhiều chủ đầu tư có ý thức cao trong việc xây dựng nhà máy xử lý nước thải và bảo vệ môi trường như tại KCN Nomura (Hải Phòng), KCN Đại An (Hải Dương); số KCN đã lập dự án xây dựng nhà máy xử lý nước thải hoặc bắt đầu triển khai xây dựng tăng đáng kể từ khi Quyết định 1107/QĐ-TTg được ban hành. Điều này cho thấy tính hiệu lực rất rõ nét của Quyết định của Thủ tướng Chính phủ.

Bốn là: Việc huy động và sử dụng vốn để xây dựng cơ sở hạ tầng KCN, đặc biệt là nguồn vốn khu vực tư nhân khá hiệu quả. Thực tế kiểm tra các KCN ở nam Đồng bằng Sông Hồng cho thấy, các KCN có tốc độ triển khai xây dựng cơ sở hạ tầng nhanh hầu hết là các KCN do chủ đầu tư tư nhân làm chủ đầu tư như KCN Đồ Sơn (Hải Phòng) và các KCN ở Hải Dương. Đây là các chủ đầu tư có kinh nghiệm trong xây dựng hạ tầng KCN, đã sử dụng có hiệu quả vốn đầu tư từ nhiều nguồn (vay, tiền thuê đất, vốn tự có…) kết hợp với sự hỗ trợ về đền bù, giải phóng mặt bằng của chính quyền địa phương trong quá trình xây dựng KCN.

Tuy nhiên, qua báo cáo của các địa phương và kiểm tra thực tế các KCN, quá trình triển khai quy hoạch KCN ở các địa phương còn bộc lộ một số vấn đề bất cập. Đó là:

Thứ nhất: Một số KCN triển khai xây dựng cơ sở hạ tầng còn chậm. Một số KCN do chưa thoả thuận được về giá đền bù, triển khai đền bù không đồng loạt dẫn đến chưa có mặt bằng để xây dựng cơ sở hạ tầng. Một số KCN do điều kiện đất trũng, sình lầy khó khăn trong đền bù giải phóng mặt bằng. Một số KCN triển khai chậm do năng lực tài chính của chủ đầu tư thấp, không huy động được các nguồn vốn để xây dựng cơ sở hạ tầng. Xuất hiện tình trạng một chủ đầu tư đầu tư nhiều KCN, nên gặp khó khăn trong việc huy động vốn để xây dựng các KCN.

Thứ hai: Một số địa phương chưa tuân thủ chặt chẽ quy trình thành lập và mở rộng KCN. Việc triển khai mở rộng KCN ở một số địa phương còn chưa tuân thủ theo đúng trình tự thẩm tra dự án theo quy định của pháp luật. Ngoài ra, quy hoạch chi tiết tại một số KCN được điều chỉnh khá nhiều lần, ảnh hưởng tới việc xây dựng cơ sở hạ tầng KCN; đáng chú ý một số KCN điều chỉnh quy hoạch chi tiết ngoài quy định của pháp luật, đặc biệt về diện tích đất công nghiệp có thể cho thuê.

Thứ ba: Tình trạng ô nhiễm môi trường tại một số KCN vẫn còn nhiều bất cập. Nhiều KCN đã lấp đầy diện tích đất công nghiệp nhưng chưa xây dựng công trình xử lý nước thải tập trung; một số doanh nghiệp chưa chú ý tới việc xử lý nước thải cục bộ tại doanh nghiệp, gây ảnh hưởng tới môi trường xung quanh. Một số KCN đã có dự án xây dựng nhà máy xử lý nước thải tập trung nhưng chưa triển khai được do chưa tìm được chủ đầu tư hoặc thiếu nguồn vốn đầu tư vào KCN.

Thứ tư: Mặc dù nhiều KCN đã có quy hoạch khu đô thị phục vụ KCN nhưng hầu hết đều chưa triển khai xây dựng trên thực tế vì nhiều lý do như đền bù, giải phóng mặt bằng còn khó khăn, thiếu chủ đầu tư hoặc có chủ đầu tư nhưng thiếu vốn đầu tư. Thậm chí một số dự án khu đô thị đã bắt đầu triển khai xây dựng song lại không phù hợp với đối tượng người lao động hoặc người dân bị thu hồi đất trong KCN do giá cho thuê hoặc giá bán quá cao.

Thứ năm: Một số KCN dựa quá nhiều vào nguồn vốn hỗ trợ từ ngân sách trung ương và ngân sách địa phương, chưa huy động tốt các nguồn vốn khác vào xây dựng cơ sở hạ tầng KCN.

Những hạn chế trên do nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan, trong đó có nguyên nhân thuộc về sự chỉ đạo của chính quyền địa phương chưa thống nhất. Sự phân công trách nhiệm và phối hợp giữa các sở, ban, ngành của địa phương chưa thống nhất và đồng bộ; UBND cấp tỉnh chưa thực sự kiên quyết trong chỉ đạo xây dựng cơ sở hạ tầng KCN; chưa nhận thức rõ vai trò của Ban quản lý KCN trong quản lý các KCN trên địa bàn...

Từ việc phân tích những kết quả và hạn chế ban đầu nêu trên, kết hợp với những kiến nghị của địa phương về biện pháp khắc phục những khó khăn, vướng mắc trong phát triển KCN của địa phương, có thể rút ra từ đợt kiểm tra một số kinh nghiệm, nhận xét để phục vụ cho quá trình nghiên cứu, điều chỉnh chính sách và quy hoạch sau đợt kiểm tra như sau:

Thứ nhất, trong quá trình xây dựng và phát triển KCN, đặc biệt là trong giai đoạn xây dựng cơ sở hạ tầng KCN, vai trò chỉ đạo, lãnh đạo của UBND cấp tỉnh và Ban quản lý KCN các địa phương là rất quan trọng. Thực tế cho thấy địa phương nào có sự phối hợp đồng bộ, thống nhất trong nhận thức về vai trò KCN và chỉ đạo quản lý KCN; có Ban quản lý KCN với đội ngũ cán bộ, đặc biệt là đội ngũ cán bộ lãnh đạo có tầm nhìn, có trình độ cao thì nơi đó tiến triển rất nhanh trong xây dựng cơ sở hạ tầng KCN.

Thứ hai, nguồn vốn ngân sách trung ương hỗ trợ theo Quyết định 183/2004/QĐ-TTg ngày 19/10/2004 của Thủ tướng Chính phủ đã góp một phần vào công tác đền bù, giải phóng mặt bằng của địa phương. Tuy nhiên, việc hỗ trợ ngân sách trung ương và địa phương chỉ có tính chất hỗ trợ trong giai đoạn đầu phát triển KCN, không phải là giải pháp lâu dài. Do đó, việc tìm kiếm chủ đầu tư có năng lực và huy động các nguồn vốn của khu vực tư nhân vào đầu tư cơ sở hạ tầng KCN phải là định hướng cơ bản trong phát triển KCN thời gian tới. Thực tế cho thấy các chủ đầu tư tư nhân có năng lực và kinh nghiệm đã triển khai rất tốt việc xây dựng cơ sở hạ tầng và thu hút đầu tư vào KCN.

Thứ ba, trong thời gian tới, chính quyền địa phương cần phải kiên quyết hơn nữa trong việc kiểm soát môi trường KCN, tuân thủ chặt chẽ các điều kiện và tiêu chí thành lập và mở rộng KCN, trong đó có tiêu chí về môi trường. Đặc biệt cần chỉ đạo, hỗ trợ chủ đầu tư huy động các nguồn vốn xây dựng công trình xử lý nước thải tập trung KCN.

Thứ tư, quy hoạch phát triển KCN cần xem xét, điều chỉnh theo hướng xem xét loại bỏ một số KCN đã có trong quy hoạch từ lâu đến nay chưa thành lập, các KCN trong nội đô; bổ sung một số KCN ở các địa phương có khả năng thu hút đầu tư cao, thuận lợi trong giải phóng mặt bằng và có khoảng cách tương đối so với đô thị.

TS. Trần Ngọc Hưng - Phó Vụ trưởng Vụ Quản lý KCN và KCX