Trong những năm mê mải đi theo các giá trị di tích lịch sử văn hóa trên khắp mọi miền tổ quốc mình, tôi hay bắt gặp những câu thở dài kiểu đó của người già. “Thời loạn, “giặc” nó cũng chả phá đình chùa miếu mạo nhiều như… bây giờ”. Đúng, nặng lòng với các di tích cổ nhất, bao giờ cũng là những bậc lão trượng cao niên. Bởi tuổi tác đã biến họ “kỹ” hơn để trở thành một phần của lịch sử, thành một “báu vật nhân văn sống” không thể thiếu của lịch sử, họ biết hơn ai hết giá trị không thể thay thế của “cái cũ” - tỷ dụ những trầm tích văn hóa kết tinh trong các di tích lịch sử văn hóa. Người già, họ sống qua bao chiến tranh, giặc giã, lửa loạn, bão lụt, tố lốc, cả những quyết sách đầy bất cập của gần một thế kỷ qua; qua thời thuộc Pháp, thời “lập tề”, “tái chiếm”; thời thuộc Mỹ, thời bao cấp, giờ đây là thời buổi tên lửa vũ trụ Thế Kỷ Hai Mươi Mốt “hội nhập điên cuồng”; nhưng chưa bao giờ hệ thống di tích của chúng ta bị “xâm hại” một cách chính thống, quy mô như hiện nay!
|
Làng Việt Cổ Dường Lâm, di tích quốc gia làng cổ đầu tiên và duy nhất ở Việt Nam đã bị các dự án trùng tu tôn tạo giết chết từng ngày. Đình Làng cách đây vài năm...
|
Di tích, với tôi, như tấm dư đồ mến thương giúp cháu con có thể tìm về bước chân sáng tạo đáng tự hào của cha anh suốt dọc “từ thuở mang gươm đi mở cõi”; di tích như con đường rộng - đẹp và kính cẩn nhất để chúng ta có thể hiểu nhiều hơn về Tổ quốc. Vừa là bản năng, vừa là văn minh, cái việc ngoái lại với rêu phong cũ càng, với trầm tích văn hóa lịch sử luôn là một nhu cầu thiết cốt. Nó cũng cần như chính việc hướng tới tương lai vậy. Như việc chúng ta thờ cúng tổ tiên và quỳ lạy trước công ơn dưỡng dục hoặc (và) sinh thành của tổ phụ vậy. Nhân loại thời cũ và cả nhân loại “thời Sao hỏa Mặt trăng” bây giờ, họ luôn tự nguyện, vô hình trung chia cộng đồng của mình làm hai toán, toán ngoái lại tìm hiểu quá khứ, toán xăng xái hướng tới tương lai, hai toán cùng nhắm vào một mục tiêu chung: chúng ta phải như thế, như thế mới là con người. Con người rất Thật Thà.
|
...và rồi người ta phá tan tành thành bình địa ngổn ngang như thế này để hầu như xây mới. Không ai chấp nhận được sự lai căng, cẩu thả trong xây mới ngôi đình chưa hề hỏng hóc, xuống cấp (cũng là Di tích quốc gia) đó. Nhưng, rồi mọi chuyện đâu lại vào đó, nghĩa là sẽ còn nhiều di tích khác chung số phận với những di tích đã chết như Đình Mông Phụ. |
Vậy mà, chúng ta đã đối xử với di tích như thế nào? Khoan hãy nói hàng nghìn di tích bị biến thành… chuồng nhốt bò, quán bán phở, bãi gửi xe, thậm chí bị tàn phá tan hoang để xây cất các công trình “mất dạy”, chúng ta hẵng chỉ đề cập đến những di tích được “vua biết mặt chúa biết tên” (vẫn mang tiếng được bảo vệ vòng trong vòng ngoài) cũng đã đủ chua xót. Trong “bản đồ” văn hóa đậm sắc nhất của Việt Nam, có câu: “Cầu Nam, chùa Bắc, đình Đoài”. Xứ Bắc (Hà Bắc cũ, nay là Bắc Ninh và Bắc Giang) là quê hương của những ngôi chùa tuyệt kỹ nhất Việt Nam. Vậy mà, khi có mặt ở chùa Dâu nổi tiếng, Họa sỹ Thành Chương (người đặc biệt yêu văn hóa cổ, người đầu tiên ở Việt Nam đã đầu tư rất nhiều tỷ đồng để mở một cái phủ - ta quen gọi là Phủ Thành Chương - khổng lồ trưng bày di vật văn hóa vô giá của nước ta, trở thành địa chỉ văn hóa của người Việt và nhiều nước khác. Đến mức, tôi từng chứng kiến tận mắt, khi đến Việt Nam, cả Hoàng hậu Thụy Điển cũng phải thăm phủ Thành Chương, rồi ao ước sẽ đưa cả Đức Vua trở lại phủ), ông Chương đã phải ngửa cổ lên trời than: tại sao lại có thể bảo tồn theo cách ấy? Sao lại tu sửa chùa Dâu thành một hình ảnh như quán ăn Ngon (tên một hệ thống quán ăn ở Hà Nội và Sài Gòn) thế này?
Chúng tôi thử làm một hành trình thăm viếng chùa, đình, miếu mạo xứ Bắc “mỗi bước chân mỗi huyền thoại” từ Gia Lâm (Hà Nội) ngược hàng chục ngôi chùa lên mãi tuyến Thuận Thành (Bắc Ninh), thì thấy nơi đâu cũng ào ào “xây mới” chùa tô tượng. Nhà nghiên cứu mỹ thuật danh tiếng Phan Cẩm Thượng (người đã sống ở khắp các ngôi chùa viết sách nghiên cứu và giảng dạy ở Trường Đại học Mỹ thuật nhiều năm qua) đã thực sự tỏ ra hãi hùng trước phong trào “dựng chùa”, tô tượng hiện nay. Chùa Bút Tháp, nơi ông Thượng đã sống may mắn giữ được khá nguyên bản các nét kiến trúc xưa. Số còn lại, hầu hết bị biến dạng vì… tiền. Có tiền là xây. Đình chùa miếu mạo càng lắm người “công đức” thì càng xây dựng ác chiến, thành thử, bỏ tiền vào di tích (ở những nơi này) cũng có nghĩa là “thảm sát” di tích. Tôi thật sự hoang mang khi những bà vãi cứ vung tay tự hào giới thiệu: năm tới, hội đồng bô lão chúng tôi sẽ cố gắng phấn đấu sơn phết lại hết số tượng này. Còn ông “Bụt Ốc” (tức là tượng Phật Tổ Như Lai, ông đội cái mũ gồm những hình tròn be bé như có đám ốc rêu bám quanh) to quá, sơn mất nhiều tiền lắm, chúng tôi đang vận động công đức để sơn đen kịt toàn bộ vào dịp đầu xuân. Rồi bà chỉ vào cái hòm to tướng viết cả tiếng Anh lẫn tiếng Việt, túm lại là hòm bỏ tiền vào để sơn lại… toàn bộ chùa rồi ngập ngừng yêu cầu nhà bảo bỏ tiền vào! Cái phong trào quét hết rêu phong, gọt hết nước thời gian ngưng đọng ở di tích đi kia, thật quái đản.
|
Ví dụ như cái cổng làng tuyệt đẹp từng được mệnh danh là nơi được chụp ảnh quy phim, lên tivi báo chí nhiều nhất Việt Nam này
|
Điều đáng nói là “phong trào” ấu trĩ, thậm ngu dốt này cứ tồn tại, bất chấp sự phản đối dai dẳng và máu lửa của những người thật sự yêu văn hóa cổ. Làng Việt cổ Đường Lâm (Sơn Tây, Hà Nội), là di tích quốc gia làng cổ đầu tiên và duy nhất của Việt Nam (tính đến giờ phút này), chỉ trong vài năm triển khai dự án khoảng hai trăm tỷ, người ta đã hầu như đã “dọn dẹp” hết các dấu tích bốn nghìn năm lịch sử kết tinh ở đây! Đình làng bị rỡ toàn bộ ra, biến ngôi đình Mông Phụ, di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia ba trăm năm tuổi thành bình địa (bãi đất trống) rồi dựng lại. Những hạng mục vô giá từng làm mê hồn bao nhiêu nghệ sỹ, nhà nghiên cứu, du khách nhiều quốc gia được tháo ra, vứt bỏ vật liệu cũ, tống vôi cát xi măng và gỗ lạt mới vào. Hơn 10 tỷ tiền thuế của nhân dân được ném vào làm việc “giết người không dao” ấy. Trên Báo Thanh Niên, họa sỹ tâm huyết Thành Chương đã lớn tiếng phản đối dự án “phá tan tành để xây mới” (từ ngữ trong nguyên văn) đình Mông Phụ, nhiều tờ báo vào cuộc thống thiết. Nhưng dự án cuối cùng vẫn thành công tốt đẹp. Kết quả là một ngôi đình mới, nó được bôi keo con voi ở các mộng mẹo, nó bị lệch hướng so với ngôi đình cũ cả… một mét; gạch sân đình được lát theo đúng cái lối mà người xưa cực kỳ kiêng kỵ ngõ hầu tránh “điềm gở” (tức là lát kiểu khác so với 300 năm qua!). Bô lão kéo lên phản đối ầm ầm. Cây cổ thụ, bới tre, con đường đất, ngõ cổ, vòm đá cổ, cổng làng từng hằn in trong cảm nhận của cả quốc dân đồng bào kia… tất cả đã biến mất. Du khách giờ đây đến Đường Lâm để xem một đại công trình mới toe. Nhân đây mới nhớ lời nhà sử học Dương Trung Quốc từng nói với chúng tôi: phố cổ (thật ra là phố cũ, tấm áo rách!) Hà Nội rồi nó sẽ là cái gì (nếu cứ tình trạng hiện nay)? Nó sẽ là một khu phố, như bất cứ khu phố mới xây dựng nào trên xứ sở này. Chúng ta đối xử với Phố Cổ Hà Nội (hoặc Đường Lâm? – NV) như thế nào? Như một nhành hoa hay như một miếng bánh? Miếng bánh để ăn cho vài cái mồm, nhành hoa để cả nhân loại cùng đắm say - như cái gì? Họ đối xử di sản kia như một nhành hoa vẽ trên miếng bánh thơm ngon, và họ ăn cả hoa lẫn bánh!
|
Cũng đã bị gỡ ra toàn bộ để làm... như mới!
|
Tâm sự của người đi tiên phong tố cáo nạn “xây mới di tích”
Ông Kiều Văn Triệu (xem ảnh) ngoài bảy mươi tuổi, lưng còng như một con lạc đà đau khổ giữa trưa nắng sa mạc xứ Đoài, để phản đối dự án “xây mới” Đình Mông Phụ, một ngôi đình đẹp như viên ngọc báu của kiến trúc đình Việt Nam, ngôi đình chưa hề bị hư hỏng tí nào.
Theo ông Triệu: làng Việt cổ Đường Lâm giờ bị đẽo hết cây xanh để đóng đèn cao áp, rải nhựa toàn bộ. Ông còn lên thẳng Ủy ban xã, gọi hai vị lãnh đạo chủ chốt của xã "ra sân đình mà xem chúng nó làm hỏng hết cả đình làng. Chủ tịch xã miễn cưỡng có mặt, cười mát mẻ không nói gì. Một người nào đó có mặt lúc đó “nói leo”: rằng, dự án nhà nước thì nhà nước làm, tiền của nhà nước bỏ ra, mình chả mất gì, tự dưng có đình mới, mà nói ra nói vào chỉ tổ "trung ngôn nghịch nhĩ" (nói thật lắm kẻ không ưa). Cứ để cho người ta làm.
Ông Triệu là cây sử sống, là bậc túc nho trong cả vùng nên ông rất hiểu phong tục và ăn hóa cha ông truyền lại, nhất là những gì liên quan đến Đình làng. Ông khăng khăng lôi nhà báo và mọi người đến, tay ông già cầm cành que và cẩn thận đo bốn góc ngôi đình mới được rỡ ra "đóng mới". Đo diện tích đình gỗ và đo cái nền gạch cũ (khi rỡ đình họ để nguyên nền gạch) để chứng minh rằng: toàn bộ tòa đình gỗ bị "dựng" lệch so với nền cũ những 15cm. Thế là thay đổi hướng đình.
Ông Triệu và bà con lại nhất nhất phản đối cái việc người ta lát gạch đâm xiên vào giữa đình. Đến ngôi nhà người ta, cũng chả ai dám làm "sái" thế bao giờ. Đứng trong nhà nhìn ra, các mạch vữa lát gạch phải đan nhau tạo thành những hình chữ "công" (chữ Nho), chứ ai lại mạch vữa đâm tua tủa vào giữa hậu cung đình thế này. Ông Đào Quang Khải, người phụ trách thi công "đại công trình" sửa đình làng Mông Phụ đã phải công nhận là mép hai cột đình (mặt tiền) so với hai mép gạch cũ của nền đình, lệch mất khoảng 15cm như ông Triệu nói. Nhiều mộng cột há mồm như... hang cọp vì lắp ẩu. Khu lát gạch ở gian giữa khu đình, lát lên bóc ra, lại lát đẽo gọt gạch mà méo vẫn hoàn méo. Đình dựng lại ba bốn lần, mà vẫn lệch khung. Ông Khải cũng công nhận là các họa tiết, trang trí cũ và mới, vì không làm khít được nên phải đổ mất rất nhiều lọ keo "con voi" (keo công nghiệp 502) vào để dán thì mới được.
Hiện nay, sân đình Mông Phụ đã được lát lại, nhận thức về việc người ta phá đình làng mình đã được bà con hiểu ra. Ông Triệu đã “chiến thắng”, dù đình làng vẫn cứ bị đập đi những giá trị muôn một để làm mới. Buồn thay!
|
Các pho cổng cổ, trùm xòa cây dại, phủ bóng thời gian đầy quyến rũ ở thành cổ Sơn Tây, tòa thành cổ còn nguyên vẹn nhất Việt Nam hiện nay (ảnh chụp tháng 11 năm 2008).
|
Không phải thế. Vấn đề là người ta ngụy trang, người ta đã ngụy biện để cố tình làm cái việc mà ai cũng biết là chẳng giống ai và “bất nhân” với những giá trị muôn một của cha anh. Giặc giã, chiến tranh, thời tiết khắc nghiệt làm mai một di tích, đã là đau lòng lắm. Dẫu vẫn biết chuyện đó bất khả kháng (chưa kể, đôi lúc sự khắc nghiệt của thời tiết nhiệt đới ẩm còn làm các di tích có vẻ đẹp rêu phong “tợn” hơn ở miền nắng gió khác). Nhưng, trần trụi lắm, cái việc biết làm mới di tích là tàn tệ, là bất nhẫn với cha anh và mai hậu mà người ta vẫn lồi lồi làm bằng được còn đau lòng gấp… vạn lần. Không ai dám phá di tích, vì đã có luật pháp chở che cho các giá trị quý hóa đó. Nhưng người ta lại vẫn “phá” di tích một cách hợp pháp, bằng cái gọi là dự án trùng tu đầy bất cập.
Tôi đặc biệt ám ảnh trong cái vụ báo chí cực lực lên tiếng trong dự án trùng tu Di tích Lam Kinh ở Thanh Hóa, có tờ báo phản đối đến… 10 bài. Thế mà đâu vẫn đóng đó. Tôi từng mất ăn mất ngủ viết nhiều bài cho cuộc trường chinh phản đối dự án trùng tu Thành cổ Sơn Tây, ngôi thành Vơ-ban đang còn nguyên vẹn nhất, đẹp đệ nhất Việt Nam. Họ bỏ gần 50 tỷ ra với mục đích dựng lại toàn bộ ngôi thành giống như cái hồi nó mới được xây dựng lần gần đây nhất, cách nay 200 năm! Chu vi bốn kilomet tường thành, 3 pho cổng, hào nước sâu dài hơn 4km, các vọng gác cao, cột cờ, các nhà lộng lẫy cho vua… ngự khi tuần du qua Sơn Tây (kiến trúc giống hệt Thành cổ Hà Nội) sẽ được phục dựng y như trong bức ảnh nào đó mà người ta còn giữ được (người Pháp chụp). Đặc biệt quyến hồn người ta là các pho cổng cổ, cây si cây đa cây đề cổ thụ phủ trùm lên nóc cổng, biến cái cổng thành những kỳ quan thiên nhiên, thành những cái cổng thành đẹp nhất Việt Nam. Hàng triệu tấm ảnh, hàng nghìn thước phim đã được “bấm” ở đó, nhiều thế hệ người Hà Nội đã trải lòng mình với di tích đó. Nay người ta phá, xây mới. Lý do: thành cũ khi mới khánh thành, dĩ nhiên chỉ có đá gạch, không có cây dại, cây cổ thụ là thứ… ngoại lai do với di tích. Phải phun hóa chất cho chết, phải phá thành ra xây mới để… phục dựng 100%. Lời của anh kỹ sư tên là Ba ấy được báo chí đăng tải, làn sóng vận động cứu thành cổ Sơn Tây ầm ĩ cả nước. Cuối cùng dự án phá cổng, phá thành phải dừng lại ở nhiều hạng mục. Các đống đá ong mới chít xi măng có mọc lên, nhưng ở mức độ chưa tang thương lắm. Tôi, với tư cách nhà báo, từng lý luận với những người vượt hào sâu nhảy vào “phá thành” ở Sơn Tây, rằng sao các vị không phá Văn Miếu mà xây mới cho nói giống cái hồi năm 1070 (quãng ấy) nhà Lý đã xây dựng? Sao các vị không phá Hoàng Thành Huế mà “phục dựng mới toe” nhưng hồi nhà Nguyễn mới xây? Sao các vị không đi cạo rêu, cạo sứt sẹo ở tất tật hàng vạn vạn di tích ở Việt Nam này, chỉ bởi rêu thì chưa hề mọc khi di tích mới được xây dựng, cần phải “hạ gục nhanh, tiêu diệt gọn”?
|
Tuy nhiên, những cái cổng trên còn lại cho mai hậu, là nó đã phải trải qua rất nhiều vật lộn, qua rất nhiều sự "chiến đấu" vệ thành của báo chí và các bậc trí giả. Năm 2006, lại thêm một lần cơ quan trùng tu di tích đã lên kế hoạch, đã đầu tư tiền để phá nốt các cái cổng trên mà... xây mới. Xin hãy nhìn nỗi đau phá thành trong thời bình, bằng cách xem bức ảnh chụp một cái cổng đẹp nhất của Thành cổ Sơn Tây sau khi bị bàn tay "nhơ âẩn" của người trùng tu tôn tạo đụng vào. Pho cổng cổ lừng danh, giờ chỉ còn là khối bê tông mốc thếch, chết cứng.
|
Tôi kỳ lạ, làm làm sao phong trào xây mới, tô tượng, đẽo rêu phong cũ càng ở các di tích cứ tiếp tục, dẫu quá nhiều bậc trí giả, quá nhiều người tâm huyết đã xả thân cảnh báo? Có người giải thích: nếu cứ để đình chùa miếu mạo phủ trong khói nhang và rêu phong cổ kính, thì làm gì có tiền tỷ đổ vào di tích để người ta thi nhau “hái khế ngọt” (Bên A là chùm khế ngọt, bên B cũng là … chùm khế ngọt, hai bên cùng trèo hái mỗi ngày!). Và người ta phải nghĩ ra dự án. Lúc đầu, một số người ở thôn ổ ấu trĩ cho rằng, tự dưng người ta đem cả chục tỷ đồng cho quê mình, tội gì không nhận. Sau, nhiều người tỉnh ngộ, chính các cụ râu dài tóc bạc lại lớn tiếng đòi… không được đổ tiền vào di tích quê tôi, vì nó còn quá vững bền để tín ngưỡng và thưởng ngoạn. Mặc, các cụ nói thì cứ nói, người ta vẫn phá di tích bằng mọi giá. Lúc ấy, cái đuôi Hồ Ly Tinh của không ít dự án xây mới di tích mới lòi ra.
Quái đản.
Hoạ sĩ Thành Chương là một người say mê làng Việt cổ Đường Lâm. Nghe nói, quá tiếc nuối những viên đá ong hàng trăm năm tuổi ở di tích đình làng Mông Phụ bị vứt bỏ, có lần anh đã hỏi cánh thợ xin... mua lại cho đỡ buốt lòng.
Trên Báo Thanh Niên (tuần san) số ra ngày 20.4.2007, khi được hỏi, "anh cho vài ví dụ" về việc đầu tư tiền vào di tích "còn tệ hại hơn là phá" (lời Thành Chương), hoạ sĩ nói: "Ví như Đình Mông Phụ bị phá tan tành để làm một ngôi đình mới, chùa Dâu (được tu sửa khiến cho) y như hình ảnh quán ăn Ngon. Tại sao lại có thể bảo tồn theo cách ấy?".
|
Khổ pho cổng quý của người dân xứ Đoài đã từng tự hào từ hàng thế kỷ qua. Nó bị phá, rồi không một ai thèm bén mảng đến cái nơi "tàn tích" của sự ấu trĩ trong trùng tu di tích ấy nữa. Cổng thành trở thành một cái... cầu thang bê tông bỏ hoang. Chỉ có những lao công quét rác lợi dụng cổng thành để cất giữ... đồ nghề. Nhục nhằn thay, tê tái thay.
|
"Các di tích chưa được xếp hạng thì việc trùng tu hoàn toàn là tự phát, các dấu tích có giá trị lịch sử và nghệ thuật cao sẽ càng có nhiều nguy cơ bị mai một. Tình trạng mai một kiến trúc cổ của ta, không phải chỉ vì những lý do khách quan như chiến tranh, thời tiết... Ngày xưa, là không có tiền để tu sửa, bây giờ thì nhiều khi lại vì có tiền mà thiếu hiểu biết nên được/bị tu sửa theo kiểu "hiện đại hoá".
(Trích phát biểu của nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Kiên - một trong những người chủ trì dự án "Điều tra cơ bản về di tích kiến trúc cổ truyền của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ - Việt Nam").
Bài và ảnh: Đỗ Lãng Quân( Theo Vietimes)
|