Trong những năm vừa qua, mặc dù còn gặp nhiều khó khăn, các tỉnh Duyên hải Nam Trung bộ (DHNTB )đã có nhiều nỗ lực trong việc xây dựng các KKT, KCN (gọi chung là KCN ). Chỉ tính đến cuối năm năm 2006, sáu tỉnh, thành phố của DHNTB đã xây dựng được 4 KKT và 15 KCN với diện tích gần 3.000 ha (trong tổng số 8 KKT và 148 KCN với diện tích 32.120 ha của cả nước).

Đến nay, nhiều KCN này phát huy được vai trò hết sức to lớn trong việc thu hút và nâng cao hiệu quả vốn đầu tư.. Trong quá trình phát triển các KCN ở các tỉnh DHNTB có thể rút ra một số bài học kinh nghiệm chủ yếu sau:

Thứ nhất: về quy hoạch phát triển các KCN

Thời gian qua, do chưa có nhiều kinh nghiệm trong việc quy hoạch phát triển KCN nên đã có tình trạng việc lựa chọn địa điểm xây dựng KCN có mặt còn chưa hợp lý, như có những KCN được xây dựng quá gần trung tâm đô thị, khi quá trình đô thị hóa phát triển mạnh các KCN đó nằm lọt vào trong đô thị tạo nên sự bất hợp lý về kiến trúc không gian, đồng thời dễ gây ô nhiễm môi trường đối với các khu dân cư xung quanh như KCN An Đồn, KCN Thuỷ sản Thọ Quang (Đà Nẵng) hay KCN An Phú (Phú Yên). Có KCN lại xây dựng khá xa đô thị, làm cho các doanh nghiệp phải bỏ ra nhiều chi phí trong việc đưa đón công nhân đi làm việc hàng ngày như KCN Suối Dầu (Khánh Hoà). Có KCN quy hoạch dành cho các doanh nghiệp (DN) công nghiệp nặng vào đầu tư nhưng lại làm đường nội bộ theo lô với diện tích 2-3ha/ lô, khi một nhà đầu tư lớn vào cần sử dụng diện tích lớn cho dự án lại phải di dời các DN đã đầu tư trước đó, gây nhiều tốn kém cho cả cơ quan quản lý và các DN đã đầu tư, như trường hợp ở KKT Dung Quất, khi triển khai xây dựng dự án nhà máy thép Tycoon của Đài Loan đã phải di dời 12 nhà máy đã được xây dựng trước đó.

Việc thực hiện các hạng mục trong quy hoạch cũng còn những bất cập. Chẳng hạn trong quy hoạch của hầu hết các KCN đều có nhà máy xử lý nước thải, nhưng phần lớn các KCN mặc dù đã đi vào hoạt động đã lâu, song hạng mục này vẫn nằm án binh bất động. Tính đến nay, các tỉnh DHNTB có 15 KCN đã đi vào hoạt động thì chỉ mới có 3 KCN có nhà máy xử lý nước thải là KCN Hoà Khánh ( Đà Nẵng), KCN Suối Dầu (Khánh Hoà), KCN Hoà Hiệp 1. Nhưng các nhà máy xử lý nước thải này lại hoặc là không thu gom hết được lượng nước thải của các DN trong KCN hoặc là công suất khai thác quá thấp so với yêu cầu thực tế dẫn đến không giải quyết một cách cơ bản tình trạng ô nhiễm môi trường trong KCN.

Thứ hai: về công tác quản lý, sử dụng tiền vốn, quỹ đất…

ở một số KKT, KCN công tác quản lý tài chính, quản lý đất đai còn lỏng lẻo nên đã dẫn đến tình trạng thất thoát, lãng phí trong sử dụng. Chẳng hạn như ở KCN Hoà Hiệp 1 được xây dựng trên diện tích 101 ha ở huyện Đông Hoà (Phú Yên) với tổng dự toán là 68 tỷ đồng, nhưng khi xây dựng tổng dự toán đã đội lên thành 99,5 tỷ (tăng gần 1,46 lần). Qua kiểm tra dự án này đã phát hiện tình trạng “ hợp thức hoá” quy trình đầu tư không thông qua đấu thầu bằng cách lấy 8 hạng mục công trình của dự án thuộc giai đoạn 2 và giai đoạn 3 với tổng giá trị hơn 41 tỷ đồng chia thành 70 gói thầu nhỏ có giá trị dưới 1 tỷ đồng để chỉ định thầu. Các hạng mục như trạm xử lý nước thải dự toán 5,1 tỷ được chia thành 8 gói thầu, đường nội bộ dự toán 10,8 tỷ được chia làm 18 gói thầu, hạng mục thoát nước mưa dự toán 8,9 tỷ được chia làm 14 gói thầu để chỉ định thầu. ở KKT Dung Quất (Quảng Ngãi) công tác quản lý, sử dụng đất ở đây còn nhiều sơ hở: BQL KKT Dung Quất đã cấp cho 9 dự án xây dựng nhà máy không đúng với chức năng, địa điểm lô đất quy hoạch, 20 dự án đã xây dựng nhưng chưa có giấy phép, 8 dự án đầu tư chưa được cấp có thẩm quyền giao đất, cho thuê đất nhưng BQL vẫn cho xây dựng các công trình… Tình trạng sử dụng đất sai mục đích cũng khá phổ biến như có khoảng 30 dự án chủ đầu tư chưa sử dụng hết diện tích được thuê theo tiến độ (trong đó có những dự án đã được cấp phép đầu tư 2-3 năm nay nhưng chưa triển khai xây dựng công trình). Nhiều tổ chức, cá nhân đã sử dụng đất sai mục đích với diện tích khoảng 63 nghìn m2, nhiều chủ đầu tư đã cho thuê lại mặt bằng, văn phòng, nhà xưởng, kho tàng với tổng diện tích khoảng 59 nghìn m2… Ngoài ra, Công ty Phát triển cơ sở hạ tầng Dung Quất (thuộc BQL KKT Dung Quất) còn tự ý cho 6 đơn vị thuê đất tạm thời với diện tích 24 ha, tổng giá trị hợp đồng là 5,4 tỷ đồng mà không nộp vào ngân sách là trái với Luật Đất đai và Nghị định 142/2005 của Chính phủ.

Thứ ba : Về việc bảo vệ an ninh, trật tự xã hội trên địa bàn các KCN

Các KKT, KCN thường là những nơi tập trung khá đông lực lượng lao động từ nhiều địa phương trong cả nước. Như KKT Dung Quất, lúc cao điểm đã có tới hơn 15 nghìn công nhân tham gia lao động trong các DN ở khu vực này. ở khá nhiều KCN thường xuất hiện tình trạng một số hộ dân ở gần đó mua chui các loại phế liệu, vật tư do công nhân lấy cắp mang ra bán, hay có nhiều điểm giải trí như karaoke, massa không lành mạnh. Thời gian vừa qua, báo chí đã tốn khá nhiều giấy mực để nói về tình trạng mất cắp vật tư, gây gổ đâm chém nhau ở KKT Dung Quất,… chỉ tính trong 9 tháng đầu năm 2007, tại Dung Quất đa xảy ra 38 vụ phạm pháp hình sự, chủ yếu là hành vi gây rối trật tự công cộng và trộm cắp vật tư thiết bị. Điều này cho thấy, chính quyền địa phương và các cơ quan chức năng đã chưa có những biện pháp đủ mạnh để đảm bảo tốt an ninh, trật tự xã hội ở những khu vực này.

Thứ tư : về xây dựng cơ sở hạ tầng

Bên cạnh những kết quả đã đạt được trong việc đầu tư phát triển hệ thống kết cấu ở các KCN, việc đầu tư này vẫn còn một số mặt bất cập như :

- Công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng và xây dựng khu tái định cư còn chậm, chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển của các KCN, một số KCN vẫn còn tình trạng đan xen giữa các hộ dân với các DN đã dẫn đến tình hình an ninh trật tự KCN diễn biến phức tạp, tình hình lấn chiếm, tranh chấp đất đai thường xuyên xảy ra.

- Đầu tư cho kết cấu hạ tầng còn chậm. Theo đánh giá của nhiều cán bộ quản lý ở các địa phương, thì đã có sự mất cân đối rất lớn giữa số vốn đầu tư vào kết cấu hạ tầng với số vốn đầu tư đã thực hiện của các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Khá nhiều dự án đầu tư cho kết cấu hạ tầng ngay trong các KCN triển khai rất chậm do thiếu vốn. Chỉ tính ở KKT Dung Quất, đến nay toàn bộ hệ thống hạ tầng tại đây đã được đầu tư với tổng số vốn khoảng 200 triệu USD, trong đó vốn Ngân sách là 1.300 tỷ đồng, đã hình thành được 100 km đường trục chính, một đài truyền hình kỹ thuật số, một trung tâm quan trắc môi trường, một trường đào tạo nghề thuộc loại quy mô lớn trong cả nước, một bệnh viện 100 giường theo tiêu chuẩn quốc tế, một trung tâm văn hoá thể thao… Tất cả đang trở nên nhỏ bé và thiếu thốn so với một loạt dự án lớn đang được triển khai. Nếu chỉ tính riêng các công trình hạ tầng do Ngân sách nhà nước đầu tư trong thời gian qua là khoảng 700 tỷ đồng để phục vụ cho 5 dự án lớn đang triển khai là Nhà máy Lọc dầu Dung Quất, Nhà máy LC, nhà máy đóng tàu, Nhà máy thép Tycoon và Nhà máy thiết bị nặng Doosan có tổng vốn đầu tư 5 tỷ USD thì đã thấy ngay sự bất cập, do vậy ngay năm 2008, hệ thống hạ tầng kỹ thuật sẽ thiếu nghiêm trọng, không theo kịp so với tốc độ thu hút vốn đầu tư. Để khắc phục sự tình trạng này, theo tính toán của một số nhà quản lý thì cần phải đáp ứng được tỷ lệ giữa vốn đầu tư hạ tầng và vốn đầu tư của các DN theo tỷ lệ phổ biến của các KCN, tức là phải tăng tỷ lệ từ khoảng 0,5% hiện nay lên khoảng 2% so với tổng vốn đầu tư của các DN.

- Đầu tư chưa đồng bộ giữa trong và ngoài KCN. Điều này có thể nhận thấy khá rõ ở một số KCN như hệ thống cấp nước chưa đáp ứng đủ nước phục vụ sản xuất, mạng lưới điện chất lượng kém dẫn đến tình trạng điện áp không ổn định, cảng biển công suất nhỏ gây ách tắc cho việc xuất nhập hàng hoá, hay hầu như chưa có KKT, KCN nào xây dựng được chung cư cho công nhân nên hàng vạn người lao động hàng ngày làm việc mệt nhọc tối về lại chen chúc nhau trong các phòng ở trọ thiếu nhiều tiện nghi sinh hoạt cần thiết, không có chỗ vui chơi giải trí…

- Nhiều công trình đầu tư chất lượng và hiệu quả còn thấp. Chẳng hạn như ở Nhà máy xử lý nước thải ở KCN Hoà Khánh có công suất xử lý 5.000m3/ ngày đêm với số vốn đầu tư 18 tỷ. Do đầu tư thiếu đồng bộ nên mới chỉ khai thác khoảng 1/3 công suất, vẫn còn nhiều nhà máy thải chất thải ra môi trường do chưa có đường dẫn nước thải đến Nhà máy xử lý nước thải. Hay ở Trạm xử lý nước thải KCN Hoà Hiệp (Phú Yên) )với tổng dự toán 4,4 tỷ đồng công xuất thiết kế giai đoạn 1 là 2000m3/ ngày đêm nhưng đi vào khai thác chỉ đạt 200-250m3/ngày đêm. Trong khi Trạm này chưa phát huy hiệu quả thì UBND tỉnh lại cho phép đầu tư giai đoạn2 và 3 nâng công suất lên 4.000m3/ngày đêm với tổng dự toán lên đến 8,1 tỷ đồng, nhưng trong quá trình thi công lại không thi công phần thiết bị (hơn 2,9 tỷ đồng) nên không thể đưa vào vận hành khai thác, gây lãng phí rất lớn. Hay ở KKT Dung Quất, tính đến tháng 6/2007, Ban Quản lý (BQL) KKT này đã đầu tư 73 tỷ đồng xây dựng 9 khu định cư (KĐC) với tổng diện tích hơn 52ha với 1456 lô, đã cấp 1240 lô, nhưng hiện tại các KĐC có chưa tới 40% số dân cư đến tái định cư do kết cấu hạ tầng vô cùng thiếu thốn, không đảm bảo các điều kiện sinh sống cho người dân. Có những KĐC như KĐC Bình Thanh đầu tư hơn 40 tỷ nhưng hiện nay không đưa vào sử dụng được phải bán để làm một dự án khác.

Thứ năm : về việc phát triển các loại hình dịch vụ nhằm tạo thuận lợi cho quá trình hoạt động của các KCN

Do nhìn nhận được vai trò ngày càng quan trọng của hoạt động dịch vụ cho quá trình phát triển của các KKT, KCN nên trong những năm gần đây các hoạt động dịch vụ như : dịch vụ bảo hiểm (nhân thọ và phi nhân thọ), dịch vụ ngân hàng, dịch vụ kho vận bốc dỡ ( logistic ), dịch vụ bưu chính viễn thông,… cũng đã có những bước phát triển nhất định.

Tuy nhiên, có thể nhận thấy nhiều loại dịch vụ, nhất là các dịch vụ về tài chính ngân hàng, về bảo hiểm chưa được phong phú, đa dạng, một số loại dịch vụ mới xuất hiện gần đây nhưng quy mô còn nhỏ, chất lượng còn hạn chế và mới chỉ hoạt động ở các thành phố lớn như các trung tâm cung ứng nhân lực chất lượng cao, các bệnh viện và trường học quốc tế,… hay đối với dịch vụ hàng không thì số tuyến bay còn ít, giờ bay lại hay thay đổi. ở một số KCN, nguồn điện lưới, nguồn nước cung cấp cho các DN có lúc còn chưa ổn định, chưa đáp ứng được yêu cầu của nhà đầu tư.

Đối với các dịch vụ phục vụ đời sống người lao động: mặc dù chính quyền của nhiều địa phương ở các tỉnh DHNTB đã đưa ra các chính sách ưu đãi về đất đai, về thuế để khuyến khích các DN đầu tư xây dựng chung cư giá rẻ cho người lao động, nhưng do các chính sách ưu đãi này chưa đủ mạnh nên các DN vẫn không mặn mà gì với chủ trương này. ở nhiều KCN đã xuất hiện các cơ sở tư nhân cung ứng các xuất ăn công nghiệp, tuy nhiên do công tác kiểm tra vệ sinh an toàn trong chế biến thực phẩm chưa thật chặt chẽ nên nhiều cơ sở chưa đảm bảo được các tiêu chuẩn về sinh theo quy định của Bộ Y tế, thậm chí có KCN chỉ trong 2 tháng năm 2006 đã xảy ra liên tiếp 3 vụ ngộ độc thực phẩm, gây tâm lý hoang mang, lo lắng cho người lao động và các chủ DN. Nhìn chung các dịch vụ phục vụ đời sống người lao động ở các KCN ở các tỉnh DHNTB còn nghèo nàn, chất lượng còn thấp, chưa đáp ứng được yêu cầu của các nhà đầu tư trong và ngoài nước.

Trên đây là một số bài học kinh nghiệm đã rút ra trong quá trình phát triển các KCN ở các tỉnh DHNTB. Để phát triển các KCN này một cách nhanh chóng và bền vững, góp phần đẩy mạnh thu hút và nâng cao hiệu quả vốn đầu tư trong và ngoài nước, các tỉnh DHNTB và các cơ quan quản lý chức năng cần phải có những biện pháp tích cực nhằm khắc phục những mặt yếu kém trong quá trình quản lý các KCN tại địa phương mình.n

Tài liệu tham khảo

1. Báo cáo của Ban Quản lý các KCN của các tỉnh, thành phố Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Khánh Hoà.

2. Tình hình xây dựng và phát triển các KCN, KKT. Tạp chí Kinh tế và Dự báo tháng 7 năm 2007.

3. Tổ PVMT. KCN Hoà Hiệp 1 : Lãng phí có biểu hiện tham nhũng. Báo Lao động ngày 24/9/2007.

4. Minh Trí. Những sai phạm trong công tác quản lý, sử dụng đất ở KKT Dung Quất. Báo Nhân Dân ngày 19/7/2007.

5. Phạm Hùng Nghị. Nhà máy Lọc dầu Dung Quất chậm do đâu. Thời báo Kinh tế ngày 25/6/2007

6. Hồng Thanh. Láng phí trong đầu tư xây dựng cơ bản ở Dung Quất và Nghĩa Bình. Trộm cắp hoành hành ở KKT Dung Quất, báo Công An Đà Nẵng ngày 3/8/2007 và ngày 11/8/2007.

(Ths. Phạm Quốc Tuấn)