Cuối tháng 6/2008 vừa qua, BQL các KCN Vùng kinh tế trọng điểm miền Nam đã tổ chức hội nghị lần thứ IV tại trụ sở BQL các KCN Tây Ninh. Tham dự hội nghị có các BQl của các KCN thành phố HCM, Bình Dương, Bình Phước, Đồng Nai, Bà Rịa-Vũng Tàu, Long An, Tiền Giang, Tây Ninh và Lâm Đồng. Hội nghị giao ban được tổ chức mỗi quý một lần, nhằm trao đổi kinh nghiệm, nâng cao hiệu quả hoạt động của các BQL của các KCN. Nội dung cuộc họp lần này thảo luận về những vướng mắc trong quá trình triển khai Nghị định 29/2008/NĐ-CP và tìm biện pháp hữu hiệu để bảo đảm các cuộc đình công được tổ chức thực hiện theo đúng trình tự, quy định của pháp luật.

Thực trạng của việc ngừng việc tập thể

Theo Ban Quản lý KCN Tây Ninh, trong những năm 2002-2005, các cuộc đình công ở KCN tỉnh này thường xuất phát từ những nguyên nhân liên quan đến lợi ích và điều kiện làm việc, cung cách điều hành, quản lý của cán bộ chủ quản...và thường được tạo ra bằng cách một nhóm khởi xướng đình công, sau đó uy hiếp các công nhân còn lại tham gia. Các cuộc đình công tập trung ở các doanh nghiệp dệt may, da giầy, nơi có rất đông lao động và đặc biệt là nơi có nhiều lao động nữ nhất (đây là đối tượng dễ bị tổn thương và dễ bị đe dọa). Cá biệt, có trường hợp những nhóm khởi xướng huy động tiền từ công nhân để thuê mướn các đối tượng “đầu gấu” bên ngoài tăng áp lực đe dọa đối với công nhân tại các nhà trọ công nhân. Tại thời điểm đó, công nhân hầu như không nhận thức được đình công là gì và hoàn toàn không biết thế nào là đình công đúng luật.

Sang những năm 2006-2008, tình hình diễn biến phức tạp hơn, số lượng các cuộc đình công ngày càng nhiều và số người tham gia càng đông vì lúc này số lượng doanh nghiệp và lao động đã tăng lên không ít. Nội dung yêu sách vẫn xoay quanh các vấn đề chủ yếu như tiền lương, tiền thưởng, giờ tăng ca, cách tính tiền phép năm và tiền làm thêm giờ...; tuy nhiên, vẫn không có sự phân định rõ ràng về quyền lợi và lợi ích. Công nhân tuy đã có khá nhiều thông tin pháp luật về việc đình công đúng quy trình nhưng vẫn tiến hành đình công tự phát và sau đình công thường thường nẩy sinh yêu sách đòi hỏi doanh nghiệp phải trả lương cho những ngày đình công không làm việc; đây là đòi hỏi vô lý nhưng đa số các doanh nghiệp không có lựa chọn nào khác hơn là chấp nhận yêu sách để nhanh chóng ổn định tình hình, khôi phục lại sản xuất. Đặc biệt là trong năm 2007-2008, lạm phát tăng mạnh làm đời sống công nhân càng ngày càng khó khăn nhưng mức lương chậm điều chỉnh, công nhân dễ dàng đình công khi có người khởi xướng. Đến thời điểm này, tuy vẫn còn tồn tại hiện tượng uy hiếp, đe dọa người không tham gia đình công nhưng không nhiều; số người tự nguyện tham gia đình công ngày càng nhiều hơn do áp lực của đời sống và cũng đã xuất hiện những hành động cụ thể thay vì chỉ đe dọa bằng lời như trước đây như tổ chức ném đá, ném mắm tôm, đón đường người không tham gia đình công và đi làm, cản trở cổng vào, gọi điện thoại vào uy hiếp những người đang làm việc trong xưởng... thậm chí có vụ còn đối đầu với các lực lượng duy trì trật tự (như ném đá và đánh cán bộ công an). Từ việc kêu gọi đình công truyền miệng đã xuất hiện hình thức dán giấy trong nhà vệ sinh, chuyền tay, thậm chí có cả băng rôn, biểu ngữ. Các cuộc đình công trước đây chỉ giới hạn tại các doanh nghiệp khu công nghiệp đã lan ra toàn tỉnh, đến các doanh nghiệp ngoài KCN. Trong năm 2008 đã xuất hiện biến tướng của đình công là toàn thể công nhân từ chối không ăn cơm để đòi cải thiện bữa ăn, dẫn đến nhiều người ngất vào buổi chiều và hầu như xí nghiệp phải ngừng việc hoàn toàn.

Đáng lưu ý là tất cả các cuộc đình công đều xảy ra tại các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, hoàn toàn không có vụ nào xảy ra tại các doanh nghiệp đầu tư trong nước mặc dù mức lương và phúc lợi tại các doanh nghiệp này cũng tương tự như tại các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài.

Hầu hết các ý kiến nhận định đều thống nhất nguyên nhân trực tiếp dẫn đến đình công tập thể như sau:

Mức sống của người lao động quá khó khăn, giá cả sinh hoạt ngày càng tăng trong khi mức lương cũng như các chế độ phụ cấp không hề tăng. Công nhân phải làm thêm nhiều giờ, liên tục trái với quy định của pháp luật nhưng được nhận lương quá thấp, không bảo đảm đời sống. Một số công nhân làm việc ở bộ phận độc hại nhưng không được hưởng trợ cấp độc hại.

Chủ doanh nghiệp không thực hiện đúng quy định về nâng lương tối thiểu theo Nghị định 03/2006/NĐ-CP, chậm điều chỉnh lương để đảm bảo mức sống tối thiểu cho người lao động hoặc nếu có thì thực hiện điều chỉnh theo mức cào bằng gây ra sự so sánh giữa người cũ và người mới. Cùng một ngành nghề, cùng công việc và cường độ lao động như nhau nhưng có sự chênh lệch về mức lương tối thiểu (về mặt pháp lý) giữa doanh nghiệp vốn trong nước so với doanh nghiệp FDI. Chủ doanh nghiệp không thực hiện đúng hợp đồng lao động và định mức lao động; có doanh nghiệp nâng lương tối thiểu theo đúng quy định nhưng lại cắt giảm các khoản phụ cấp, tiền trách nhiệm; nộp chậm hoặc né tránh việc trích nộp bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế; vi phạm các quy trình, quy phạm an toàn lao động; và cũng có doanh nghiệp không thực hiện đúng các trình tự thủ tục khi cho người lao động thôi việc, chủ doanh nghiệp không tôn trọng người lao động; thái độ bất hợp tác, thiếu tôn trọng của các chủ doanh nghiệp với người lao động, tổ chức công đoàn và đại diện cho người lao động; tổ chức công đoàn hoạt động yếu, không dám đứng ra bảo vệ quyền lợi cho công nhân.

Việc thực hiện các quy định của Bộ Luật Lao động như thang, bảng lương, thỏa ước lao động tập thể, giờ tăng ca, khám sức khỏe định kỳ, chế độ cho công nhân nuôi con nhỏ...tại một số doanh nghiệp chưa tốt, phúc lợi ngoài lương chưa cao; lợi ích chính đáng của người lao động không được đảm bảo, không được giải quyết kịp thời thỏa đáng là nguyên nhân kích động người lao động bức xúc thực hiện đình công mà không theo đúng các quy định của pháp luật

Trách nhiệm là của chung

Đình công là vấn đề luôn xuất hiện và song hành trong cơ chế kinh tế vận hành theo nguyên tắc thị trường. Đình công là quyền của người lao động. Hầu hết các vụ đình công đều xuất phát từ đòi hỏi quyền lợi chính đáng của người lao động vì thế phải được tôn trọng, không thể dùng biện pháp hành chính để ngăn ngừa và loại bỏ đình công. Vấn đề đặt ra ở đây là cần tìm ra biện pháp hữu hiệu để đảm bảo các cuộc đình công được tổ chức thực hiện theo đúng trình tự, quy định của pháp luật.

Qua quá trình thực hiện giải quyết đình công ở các KCX và KCN TP.HCM, bài học kinh nghiệm mà ông Lâm Văn Tiếp, Phó Trưởng Ban quản lý các KCX và CN TP.HCM chia sẻ chính là sự phối hợp nhịp nhàng, hợp lý giữa cơ quan quản lý nhà nước, các đoàn thể thuộc hệ thống chính trị sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc tiếp cận nhanh, sâu sát, toàn diện những vấn đề mâu thuẫn giữa người lao động và người sử dụng lao động; hỗ trợ hai bên thương lượng, giải quyết thỏa đáng quyền, lợi ích hợp pháp đúng thời điểm, không để đình công xảy ra; hoặc hạn chế sự lây lan, phát sinh phức tạp cao hơn khi đình công xảy ra.

Vận động doanh nghiệp quan tâm tạo điều kiện cho tổ chức Công đoàn cơ sở hoạt động có hiệu quả và hợp tác với tổ chức công đoàn. Đa dạng hóa các hình thức hoạt động của các tổ chức đoàn thể quần chúng trong cộng đồng người lao động như Tổ tự quản công nhân, Tổ dư luận xã hội, Câu lạc bộ nữ thanh, Câu lạc bộ chủ nhà trọ...tại các phường, khu dân cư có nhà trọ công nhân nhằm giúp chính quyền địa phương nắm bắt được thông tin về các doanh nghiệp vi phạm pháp luật, thông tin về đình công một cách nhanh chóng trước khi đình công xảy ra.

Đại diện Ban Quản lý các KCN Long An, Bà Lâm thị Hồng - Phó Trưởng ban cho rằng: Hạn chế đình công phải đi từ gốc. Trước tiên, đó là trách nhiệm tuân thủ pháp luật lao động của người sử dụng lao động và trách nhiệm kiểm tra, quản lý, xử lý của cơ quan quản lý nhà nước, trong đó biện pháp xử lý nghiêm minh việc vi phạm pháp luật lao động của doanh nghiệp, đặc biệt trong việc tuân thủ các quy định về thỏa ước lao động tập thể, hợp đồng lao động, thang lương, bảng lương để giảm thiểu tranh chấp lao động, bảo vệ quyền lợi chính đáng của người lao động.

Về lâu dài, hạn chế đình công phải tập trung vào mục tiêu xây dựng mối quan hệ giữa người sử dụng lao động và người lao động trở nên hài hòa hơn, chuyển từ quan hệ đối kháng sang quan hệ đối tác. Để đạt được mục đích này thì trước nhất điều kiện lao động và thu nhập phải được cải thiện. Các điều kiện này sẽ do cơ chế thị trường tự điều chỉnh trên cơ sở khuyến khích và hỗ trợ của Nhà nước đối với các doanh nghiệp áp dụng và đạt tiêu chuẩn SA 8000. Đây là tiêu chuẩn so sánh, đánh giá trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp và thúc đẩy việc đảm bảo quyền lợi cơ bản của người lao động trong doanh nghiệp. Ngoài việc phục vụ lợi ích của chủ doanh nghiệp trong xu thế hội nhập, mở rộng thị trường, SA 8000 còn là nền tảng tạo điều kiện lao động và thu nhập được cải thiện, người lao động được đảm bảo bằng các biện pháp cụ thể để tự bảo vệ quyền và lợi ích của mình theo các yêu cầu bắt buộc để đạt chuẩn.

Đình công không chỉ xảy ra ở các KCN trong Vùng kinh tế trọng điểm miền Nam mà còn xuất hiện tại một số KCN ở các địa phương khác trên cả nước. Điều này ít nhiều sẽ ảnh hưởng đến niềm tin của các nhà đầu tư đối với môi trường đầu tư của nước ta, ông Trần Văn Liễu, Trưởng Ban Quản lý các KCN Bình Dương băn khoăn. ông cho biết, hàng tháng BQL đều tổ chức họp với các doanh nghiệp có vốn FDI để nắm bắt được tâm tư, nguyện vọng của nhà đầu tư. Thông qua đó, phổ biến chủ trương của Đảng và Nhà nước, tuyên truyền kiến thức pháp luật lao động để chủ doanh nghiệp nắm được mà hành động ứng xử theo đúng luật.

Đại diện Liên đoàn Lao động tỉnh Tây Ninh cũng đồng quan điểm với ông Liễu là về phía quản lý nhà nước, nên thường xuyên tổ chức tập huấn, hướng dẫn chế độ chính sách, pháp luật về lao động cho doanh nghiệp; Ban Quản lý cần tăng cường giám sát việc thực thi Bộ Luật Lao động tại các doanh nghiệp và có biện pháp chế tài đủ mạnh đối với các doanh nghiệp cố tình tránh né, vi phạm kéo dài. Bên cạnh đó, nên tổ chức học luật lao động và văn hóa ứng xử cho công nhân tại từng doanh nghiệp; bằng nhiều hình thức, tăng cường tuyên truyền luật lao động để người công nhân hiểu rõ quyền và trách nhiệm của mình trong các trường hợp tranh chấp về lao động. Xây dựng tổ chức công đoàn cơ sở phải thật vững mạnh, “đủ sức” đại diện cho người lao động làm cầu nối xây dựng mối quan hệ gắn bó giữa chủ doanh nghiệp và người lao động thông qua cơ chế đàm phán, thương lượng, thỏa thuận; đồng thời có biện pháp thích hợp tách công đoàn ra khỏi giới chủ để họ không còn lệ thuộc và có thể mạnh dạn bảo vệ quyền lợi cho công nhân,

Theo Ban Quản lý các KCN Bà Rịa - Vũng Tàu, trước mắt, cần đẩy nhanh việc quy hoạch, xây dựng nhà ở cho công nhân và các cơ sở phúc lợi xã hội đi kèm như bệnh viện, trường học, nhà văn hóa...để nâng cao đời sống vật chất và tinh thần, đảm bảo người lao động có cuộc sống an cư; khuyến khích các doanh nghiệp tổ chức các hoạt động phong trào, hoạt động ngoại khóa để gắn kết người lao động với nhau, từ đó, nhằm nâng cao trách nhiệm và tạo sự gắn bó giữa người lao động với doanh nghiệp.

Hạn chế đình công là yêu cầu cấp thiết, có ý nghĩa kinh tế, chính trị đối với xã hội nói chung và cho người lao động cũng như cho doanh nghiệp nói riêng. Nhằm ngăn ngừa hạn chế các cuộc đình công tự phát, làm ảnh hưởng đến môi trường đầu tư, hằng năm kiến nghị Chính phủ công bố chỉ số giá tiêu dùng (CPI) và yêu cầu doanh nghiệp bù trượt giá vào tiền lương công nhân, mặt khác, kịp thời điều chỉnh mức tiền lương tối thiểu phù hợp với tình hình thực tế, đảm bảo cho người lao động làm công việc đơn giản nhất trong điều kiện bình thường bù đắp sức lao động và có một phần tích lũy.

(Bích Thủy-Theo TC KCNVN)