Thông tin chung:
Công trình: Di sản Mỏ thủy ngân ở Idrija, Slovenia (Idrija Slovenia)
Địa điểm: Vùng Gorizia, Slovenia
Thiết kế kiến trúc:
Quy mô:
Năm mỏ đi vào hoạt động: 1490
Giá trị: Di sản thế giới (2012; hạng mục ii, iv; cùng với mỏ thủy ngân tại Almaden, Tây Ban Nha)

Slovenia là một quốc gia nằm ở Trung Âu, tại ngã tư của văn hóa chính Châu Âu và các tuyến đường thương mại; Phía tây giáp với Ý, phía bắc giáp Áo, phía đông bắc giáp Hungary, phía đông nam giáp Croatia và biển Adriatic ở phía tây nam. Slovenia có diện tích 20.271 km2, dân số 2,100 triệu người (năm 2020). Thủ đô và thành phố lớn nhất là Ljubljana.
Slovenia có địa hình chủ yếu là đồi núi.

Trong lịch sử, lãnh thổ Slovenia đã hình thành một phần của nhiều quốc gia khác nhau, chẳng hạn như: Đế chế La Mã (Roman Empire, tồn tại năm 27 trước Công nguyên - 476 sau Công nguyên), Đế chế Byzantine (Byzantine Empire, tồn tại năm 395–1453), Đế chế Carolingian (Carolingian Empire, tồn tại năm 800–888), Đế chế La Mã Thần thánh (Holy Roman Empire, tồn tại năm 800/962 –1806), Vương quốc Hungary (Kingdom of Hungary, tồn tại năm 1000–1918 và 1920–1946), Cộng hòa Venice (Republic of Venice, tồn tại năm 697–1797), tỉnh tự trị Illyrian của Đế chế Pháp thứ nhất (First French Empire, tồn tại 1804–1814, 1815), Đế chế Áo (Austrian Empire tồn tại năm 1804–1867) và Đế chế Áo-Hung (Austro-Hungarian Empire, tồn tại năm 1867–1918). 

Vào tháng 10 năm 1918, người Slovenes lần đầu tiên thực hiện quyền tự quyết bằng cách đồng thành lập Nhà nước của người Slovenia, người Croatia và người Serb (State of Slovenes, Croats and Serbs,
Vào tháng 12 năm 1918, họ hợp nhất với Vương quốc Serbia thành Vương quốc của người Serb, người Croatia và người Sloven, đổi tên thành Vương quốc Nam Tư (Kingdom of Yugoslavia) vào năm 1929.
Năm 1991, Slovenia tách khỏi Nam Tư, trở thành một quốc gia độc lập.
Slovenia ngày nay chia thành 12 vùng, 62 tỉnh và 212 thành phố.  


Bản đồ Slovenia và vị trí vùng Gorizia, phía tây của Slovenia

Thủy ngân là một kim loại nặng, là chất lỏng ở nhiệt độ thường và có các tính chất hóa lý rất đặc trưng. Thủy ngân cũng là một chất ô nhiễm, nguy hiểm cho sức khỏe con người. 
Đây là loại kim loại tương đối hiếm, được sử dụng từ lâu trong sản xuất hóa chất và các sản phẩm công nghiệp (nhiệt kế, bóng đèn sợi đốt..).  

Hai mỏ trong số các mỏ sản xuất thủy ngân lớn nhất thế giới là mỏ tại Almaden tại Tây Ban Nha và Idrija ở Slovenia. Đây là hai mỏ có nguồn gốc sản xuất từ thời Cổ đại và Trung đại. Theo thời gian, tại mỏ đã trải qua nhiều tiến trình tiến hóa của các giải pháp công nghệ khai thác mỏ thủy ngân.
Thủy ngân được chiết xuất từ ​​hai mỏ này đã được sử dụng trong các mỏ tại Nam Mỹ để khai thác và chế biến  bạc và vàng. Các sản phẩm này lại quay trở lại thị trường châu Âu, tạo nên sự giàu có, cũng như kích hoạt sự phát triển của nền kinh tế, khoa học và nghệ thuật.  

Hai địa điểm này là nơi chứa các di tích kỹ thuật của một số lượng lớn các trục mỏ, phòng trưng bày và các cơ sở bề mặt của mỏ với các đồ tạo tác đặc trưng cho việc khai thác quặng chứa thủy ngân. Hai địa điểm này cũng bao gồm các yếu tố đô thị, di tích và cơ sở hạ tầng quan trọng; các tài liệu và hiện vật gắn liền với phong cách sống và tổ chức xã hội có liên quan đến quá trình khai thác thủy ngân. 

Di tích mỏ thủy ngân tại Almadén, Tây Ban Nha và Idrija, Slovenia được UNESCO tôn vinh là Di sản thế giới với tiêu chí:  

Tiêu chí (ii) : Mỏ Khai thác thủy ngân có số lượng rất hạn chế, trong đó có hai mỏ lớn nhất là Almadén, Tây Ban Nha và Idrija, Slovenia. Từ thời kỳ Phục hưng ở châu Âu, hoạt động khai thác tại đây này đã mang tầm vóc quốc tế. Tầm quan trọng chiến lược toàn cầu của hai mỏ tăng đều đặn, đặc biệt là do vai trò tác động nhiều mặt đến khai thác mỏ vàng và bạc ở Mỹ, bao gồm cả kinh tế, tài chính và kỹ thuật. 

Tiêu chí (iv) : Địa điểm khai thác ở Almadén và Idrija là di sản quan trọng nhất để lại sau quá trình khai thác thủy ngân chuyên nghiệp, đặc biệt là trong thời kỳ hiện đại và đương đại. Hai địa điểm này là duy nhất và minh họa các yếu tố công nghiệp, lãnh thổ, đô thị và xã hội khác nhau của một hệ thống xã hội công nghệ (Specific Sociotechnical System, liên quan đến sự tương tác giữa con người và công nghệ tại nơi làm việc, sự tương tác giữa cơ sở hạ tầng phức tạp của xã hội và hành vi của con người) cụ thể trong các ngành khai thác và sản xuất kim loại.

Di sản mỏ thủy ngân tại Almadén, Tây Ban Nha và Idrija, Slovenia có tổng cộng 12 địa điểm, trong đó Di sản mỏ thủy ngân ở Idrija, Slovenia có 7 địa điểm.

Idrija là một thị trấn thuộc vùng Gorizia (một trong 12 vùng hành chính của Slovenia), tại phía tây của Slovenia; nằm trong một thung lũng với số dân khoảng 6 ngàn người. Xung quanh là khu vực nông thôn.
Tại Idrija thủy ngân dạng lỏng và dạng quặng (chu sa) được tìm thấy vào năm 1490. Hoạt động khai thác và chế biến thủy ngân tại đây kéo dài đến cho năm 1980. Sau khi việc khai thác mỏ ngừng hoạt động,  hoạt động kinh tế  thay thế tại đây chủ yếu gồm: nghề thủ công mỹ nghệ hàng ren, công nghiệp công nghệ cao, dịch vụ công cộng và du lịch.

7 địa điểm thuộc Di sản mỏ thủy ngân ở Idrija, Slovenia phân thành 2 khu vực:  Khu vực phía đông (Eastern Part) và Khu vực phía tây (Western Part).

Khu vực phía đông
Khu vực phía đông (Eastern Part) thị trấn Idrija gồm 3 địa điểm (Core Zone) 1, 2 và 3.


Phạm vi Khu vực phía đông của Di sản với 3 địa điểm (Core Zone 1, 2, 3); Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Phố cổ Idrija
Phố cổ Idrija (Idrija – Old Town, Core Zone 1), nằm tại thị trấn Idrija (N46 0 14,00 E14 1 36,00); Diện tích di sản 47,33ha; diện tích vùng đệm 536,6ha.
Di sản tại đây bao gồm các cơ sở khai thác mỏ, cơ sở hạ tầng cũng như khu nhà ở cho công nhân, là minh chứng cho việc ứng dụng các công nghệ sản xuất và thương mại hóa sản phẩm thủy ngân mang tầm quốc tế.


Phạm vi Di sản Phố cổ Idrija (Core Zone 1), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


 

Hình ảnh xưa và ngày nay về thị trấn Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Trung tâm phố cổ, Thị trấn mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Các hạng mục công trình quan trọng trong khu vực gồm:

- Lâu đài Gewerkenegg (Castle Gewerkenegg) được xây dựng vào thế kỷ 16, theo phong cách Renaissance. Đây  là trụ sở hành chính của mỏ, làm nhà kho để chứa thủy ngân, trung tâm buôn bán thủy ngân tại Slovenia…Ngày nay, lâu đài được sử dụng làm trường học âm nhạc và Bảo tàng thành phố Idrija. 


Lâu đài Gewerkenegg, ngày nay là Bảo tàng và Trường nhạc, thị trấn Idrija, Slovenia


Sân trong Lâu đài Gewerkenegg, thị trấn Idrija, Slovenia

- Mỏ Anthony (Anthony Shaft) với hệ thống đường hầm (Main Road Anthony) được xây dựng vào năm 1500. Trong gần 500 năm khai thác, 700 km đường hầm đã được xây dựng, đạt đến độ sâu gần 400m. 13% thủy ngân của thế giới đã được khai thác tại đây. Mỏ Anthony là mỏ thủy ngân lớn thứ hai trên thế giới.
Anthony là hầm mỏ được bảo tồn lâu đời nhất trên thế giới.  Hiện tại mỏ trở thành bảo tàng, nơi lưu giữ  các máy và thiết bị khai thác mỏ, các bánh xe nước (được làm vào năm 1790), nhà kho, tượng đài người công nhân lao động qua các thời đại.


Lối vào Mỏ Anthony, thị trấn Idrija, Slovenia




Hầm lò xưa nay trở thành điểm tham quan, Mỏ Anthony, thị trấn Idrija, Slovenia

- Khu định cư của thợ mỏ có từ thế kỷ 15, điểm khởi đầu để Idrija đã phát triển thành một thị trấn vào thế kỷ 17,18; bao gồm các công trình nhà ở, cửa hàng, cơ sở hạ tầng cũng như khu sinh hoạt và nhà hát của thợ mỏ.  

- Trường trung học nghề thêu ren (Lace School Idrija), là nơi đào tạo nghề cho những người phụ nữ trong gia đình công nhân mỏ muốn có thêm thu nhập. Vì vậy, tại đây nghề thêu ren là một nghề truyền thống và rất nổi tiếng, đóng một vai trò quan trọng cho việc hình thành bản sắc của thành phố. Trường được thành lập vào năm 1876, hoàn thành xây dựng vào năm 1901, là trường trung học dạy nghề đầu tiên trong đế quốc Áo-Hung, nơi ngôn ngữ tiếng Slovenia đã được sử dụng thường xuyên hơn so với tiếng Đức. Tại đây hàng năm tổ chức các cuộc triển lãm về ren.


Trường trung học nghề thêu ren, thị trấn Idrija, Slovenia


Nghề phụ thêu ren xưa nay trở thành một trong hoạt động kinh tế tạo bản sắc cho  thị trấn Idrija, Slovenia

- Nhà thờ Holy Trinity: Nhà thờ lâu đời nhất ở Idrija, được xây dựng bằng gỗ vào năm 1500. Công trình đã trải qua nhiều lần trung tu để có diện mạo như hiện nay.  

- Nhà thờ Thánh Anton Padua (St. Anthony with a Calvary): Thánh Anton Padua được thợ mỏ lựa chọn để bảo vệ họ khỏi các tai nạn. Nhà thờ ban đầu được xây dựng bằng gỗ, sau đó được xây dựng lại kiên cố vào năm 1678, theo phong cách Baroque.


Nhà thờ Holy Trinity, thị trấn Idrija, Slovenia


Nhà thờ Thánh Anton Padua, thị trấn Idrija, Slovenia


Di tích nhà ở xưa của công nhân mỏ, thị trấn Idrija, Slovenia


Tượng đài tôn vinh người thợ mỏ, thị trấn Idrija, Slovenia

Nhà máy luyện kim Idrija
Nhà máy luyện kim Idrija (Idrija – Smelting Plant, Core Zone 2) nằm tại đông bắc Phố cổ Idrija (N46 0 25,00 E14 1 52,00); Diện tích di sản 0,6ha.
Nhà máy phục vụ cho việc sản xuất thủy ngân, cung cấp khoảng 13% tổng lượng thủy ngân cho toàn thế giới, là ngành công nghiệp chính tại quốc gia này trong 5 thế kỷ cho đến khi ngừng sản xuất hoàn toàn vào năm 1994.
Nhà máy hiện đã được phục dựng phục vụ cho mục đích tham quan du lịch; không chỉ thể hiện quy mô của công trình công nghiệp mà còn là di sản phi vật thể của sự sáng tạo và bí quyết công nghệ.


Phạm vi Di sản Nhà máy luyện kim Idrija (Core Zone 2), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Tàn tích Nhà máy luyện kim Idrija, Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Trạm bơm nước Idrija - Kamšt với kênh dẫn nước Rake và đập Kobila
Trạm bơm nước Idrija - Kamšt với kênh dẫn nước Rake và đập Kobila (Idrija – Kamšt water pump with the Rake water channel and Kobila dam, Core Zone 3) nằm tại phía nam Phố cổ Idrija (N45 59 56,00 E14 1 51,00); Diện tích di sản 1,61ha.
Ban đầu, kênh nước kéo dài đến tận trung tâm thị trấn. Ngày nay, chỉ còn một đoạn chạy từ đập ở Kobila đến bánh xe bơm nước (kamšt). Trong nhiều thế kỷ, nước từ kênh Rake làm quay bánh xe (kamšt) bơm nước và nâng quặng khỏi trục mỏ. Kamšt bảo tồn cuối cùng được xây dựng vào năm 1790 và hoạt động liên tục trong  160 năm; bơm 300 lít/phút từ độ sâu 283 m. Bánh xe bằng gỗ có đường kính 13,6 m.


Phạm vi Di sản Trạm bơm nước Idrija (Core Zone 3), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Sơ đồ Trạm bơm nước vận tải quặng, Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Tàn tích Trạm bơm nước vận tải quặng, Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Bánh xe nước trong Trạm bơm nước vận tải quặng, Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Khu vực phía tây
Khu vực phía tây (Eastern Part) thị trấn Idrija gồm 4 địa điểm (Core Zone) 4, 5, 6 và 7 là các đập chắn nước (Klavže). Các đập chắn được xây dựng vào nửa sau thế kỷ 18. Đập cung cấp nước cho việc vận chuyển gỗ chống lò cho mỏ thủy ngân và cho thành phố. Do kích thước, sự tinh vi về kỹ thuật, công nghệ và thẩm mỹ, Các đập này được ví như các “Kim tự tháp Slovenia”.


Phạm vi Khu vực phía tây của Di sản với 4 địa điểm (Core Zone 4, 5, 6, 7 ); Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Đập chắn nước Ovcjak, Gorenja Kanomlja
Đập chắn nước Ovcjak ở Gorenja Kanomlja (Gorenja Kanomlja – Kanomlja or Ovcjak Water Barrier, Core Zone 4) nằm tại phía bắc khu vực (N46 1 4,00 E13 56 22,00); Diện tích Di sản 0,71ha.
Đập được xây dựng vào năm 1812, có vai trò giữ nước trên suối, tạo nguồn nước đủ lớn để có thể vận chuyển gỗ đến mỏ để làm gỗ chống lò. Đến năm 1912, hệ thống vận chuyển gỗ chống lò này được thay thế bằng vận chuyển đường bộ.


Phạm vi Di sản Đập chắn nước Ovcjak ở Gorenja Kanomlja (Core Zone 4), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Đập chắn nước Idrijca, Vojsko
Đập chắn nước Idrijca tại Vojsko (Vojsko – Idrijca Water Barrier, Core Zone 5) nằm tại phía tây khu vực (N46 0 10,00 E13 55 12,00); Diện tích Di sản 1,21ha.
Đập được xây dựng vào năm 1772, là đập lớn nhất trong số các đập chắn tại Idrija. Đập là một bức tường có chiều rộng trung bình 10,8m; chiều rộng ở chân đế là 18m; đập dài 41,4m và cao khoảng 15m. Đập có hai cửa xả với kích thước 3,8m x 5,6m, phục vụ cho việc vận chuyển gỗ cho mỏ.  


Phạm vi Di sản Đập chắn nước Idrijca tại Vojsko (Core Zone 5), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Đập chắn nước Idrijca tại Vojsko (Core Zone 5), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Đập chắn nước Putrih trên suối Belca
Đập chắn nước Putrih trên suối Belca (Idrijska Bela – Putrih’s Water Barrier on the Belca creek, Core Zone 6) nằm tại phía nam khu vực (N45 58 34,00 E13 56 1,00); Diện tích Di sản 0,49 ha.
Đập được xây dựng để phục vụ cho việc vận chuyển gỗ để làm gỗ chống lò trong mỏ.  


Phạm vi Di sản Đập chắn nước Putrih trên suối Belca (Core Zone 6), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Đập chắn nước Putrih trên suối Belca (Core Zone 6), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Đập chắn nước Belca trên suối Belca
Đập chắn nước Belca trên suối Belca (Idrijska Bela – Belca Water Barrier on the Belca creek or Brus`s Water Barrier, Core Zone 7) nằm tại phía nam khu vực, kề liền Core Zone 6  (N45 58 13,00 E13 57 8,00); Diện tích Di sản 2,49ha.
Tương tự như các đập chắn nước khác của mỏ, đập giữ được khoảng 100000m3 nước. Khi mở đập, nước theo dòng kênh có thể vận chuyển được 3000m3 gỗ cho mỏ.


Phạm vi Di sản Đập chắn nước Belca trên suối Belca (Core Zone 7), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia


Đập chắn nước Belca trên suối Belca (Core Zone 7), Mỏ thủy ngân Idrija, Slovenia

Di sản văn hóa Mỏ thủy ngân tại Idrija, Slovenia (cùng với mỏ tại Almaden, Tây Ban Nha) là hai mỏ khai khác thủy ngân lớn hàng đầu thế giới. Đây còn là nơi kết nối được lịch sử qua việc bảo tồn và trưng bày các khía cạnh khác nhau của văn hóa liên quan đến hoạt động khai thác mỏ thủy ngân, từ yếu tố công nghệ sản xuất đến đô thị, xã hội và môi trường.
Mỏ thủy ngân tại Idrija, Slovenia (cũng như mỏ tại Almaden, Tây Ban Nha) là Di sản văn hóa quan trọng trong lĩnh vực khai thác thủy ngân, là bằng chứng kép minh họa các yếu tố công nghệp, lãnh thổ và xã hội trong ngành công nghiệp khai thác mỏ và sản xuất kim loại của nhân loại.

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD
Nguồn :
http://whc.unesco.org/en/list/1313
https://en.wikipedia.org/wiki/Slovenia
https://en.wikipedia.org/wiki/Idrija
https://en.wikipedia.org/wiki/Heritage_of_Mercury._Almad%C3%A9n_and_Idrija
https://breathewithus.com/idrija-slovenia/
https://en.wikipedia.org/wiki/Gorenja_Kanomlja
http://kraji.eu/slovenija/idrija/eng
http://slovenia-incognita.com/the-road-less-travelled/
http://www.visit-idrija.si/en/object/522/lace-school-idrija/
http://www.geopark-idrija.si/en/geopark/112/mining-heritage/
http://www.geopark-idrija.si/si/geopark/40/3-krajinski-park-zgodnja-idrijca/ 

Xem video giới thiệu công trình tại đây

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ         

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi