Khi nói tới cảnh quan đô thị với những dòng sông người ta thường nghĩ ngay đến các thành phố như Venedig ở Italia, Amsterdam ở Hà lan, v.v…Người ta thường gọi “Amsterdam là Venedig của phương bắc”. Nhưng về qui mô, thì Amsterdam vượt trội so với Venedig, vì Amsterdam có diện tích lớn hơn và có số con kênh gấp đôi Venedig (diện tích 218km2, trong đó 53km2 mặt nước).Cũng vì muốn tận mắt nhìn thấy “Thủ đô của những con kênh huyền thoại” mà tác giả bài viết này đã đến Amsterdam. Và quả thật, những ấn tượng về thiên nhiên, con người và kiến trúc cảnh quan của Amsterdam là thật độc đáo, thật sâu sắc và không thể nào quên. 

Thế kỷ vàng son của Hà lan.

Cuộc sống của con người ở Amsterdam, thành phố được hình thành vào cuối thế kỷ 13, nơi cửa sông Amstel thông ra biển Zuider, từ xa xưa đã gắn bó với nước. 165 con kênh, với chiều dài tổng cộng 75km và khoảng 1300 cái cầu bắc qua, đan xen trong thành phố, tạo thành hệ thống kênh đào nổi tiếng nhất thế giới cho đến ngày nay. Những công trình kiến trúc và di sản văn hóa tráng lệ của thành phố cho thấy lịch sử phát triển và sự thịnh vượng của một đất nước nhỏ bé bên bờ biển Bắc từ xa xưa đã trở thành một trung tâm thương mại với những đội thương thuyền hùng mạnh như thế nào.Năm 1602, với sự thành lập “Verenigde Oost-Indische Compagnie” (VOC), suốt 2 thế kỷ độc quyền thương mại với vùng Đông nam á, đã làm cho Amsterdam và Hà lan phát triển tới 1 “thế kỷ vàng son”. Những đội thuyền buồm của VOC đã đem từ Ân độ dương về biết bao hàng hóa và hương liệu cho Châu âu. Sự phát triển giao thương buôn bán vượt đại dương đã giúp phát triển kinh tế và văn hóa một cách nhanh chóng. 

Khu dân cư trên cột lớn nhất thế giới.

Khu đô thị cổ Amsterdam với vô số những tòa nhà cổ ngày nay đã trở thành một bảo tàng thiên nhiên khổng lồ, mà người ta có thể tiếp cận và ngắm nhìn nó một cách dễ dàng chỉ qua một cuộc du ngoạn trong thành phố.Trong khu trung tâm còn tồn tại khoảng 7000 nhà ở và nhà công cộng được xếp hạng di tích văn hóa được bảo tồn, bảo quản. Phần lớn những công trình này được xây dựng từ thế kỷ 18-19 và một số còn sớm hơn. Việc bảo tồn các công trình lịch sử đòi hỏi phải có sự chăm sóc đặc biệt, vì Amsterdam nằm trên nền cọc gỗ, là “khu dân cư trên cột” lớn nhất của thế giới.Hình ảnh cuộc sống ở Amsterdam, như Erasmus von Rotterdam vào thế kỷ 16, đã diễn tả: “Cư dân sống như những con quạ trên các ngọn cây”. Các ngôi nhà cổ được đặt trên khoảng 5 triệu chiếc cọc bằng gỗ thông dài 10 đến 20m đóng xuống đất. Vì thành phố nằm dưới mức nước biển, nên một điều kiện rất quan trọng đối với “thủ đô của những con kênh”, là phải làm sao giữ được mức nước trong các con kênh ổn định, không thay đổi. Khi nước lên thì nhà cửa nhanh chóng bị ngập. Khi nước xuống thì những cọc gỗ bị phơi khô, dễ bị mục mọt và làm giảm, thậm chí làm mất khả năng chịu lực. Ngày nay người ta đã áp dụng các hệ thống kỹ thuật thông minh với các cửa cống, vách ngăn và hệ thống bơm nước để giữ cho mực nước trong các con kênh luôn luôn không đổi.Trong thế kỷ 17, dân số của Amsterdam tăng lên rất mạnh, đòi hỏi phải mở thêm những khu ở mới bên ngoài khu phố cổ chật hẹp. Vì vậy, để tạo nên những vùng đất mới phía ngoài con kênh Singel, trong khoảng những năm từ 1612 đến1663, người ta đã đào thêm 3 con kênh Heren, Keizer vaf Prinsen, tạo thành một vành đai gồm 3 con kênh có hình bán nguyệt bao quanh khu trung tâm. Những khu đất mới được chia thành những lô nhỏ và bán rất đắt. Ở đây về sau đã mọc lên nhiều tòa lâu đài tráng lệ nhất của thành phố còn tồn tại cho đến ngày nay. Những công trình nhà ở đẹp nhất người ta có thể tìm thấy dọc theo “vòng cung vàng” nằm dọc theo dòng kênh Heren. Vì lúc đó, chỉ những người giầu có mới có thể đến định cư dọc theo “phố nước” này. Những đầu hồi nhà lộng lẫy tạo bộ mặt riêng cho từng ngôi nhà, in bóng lung linh trên mặt nước của các con kênh. Người ta có thể quan sát hình bóng đẹp nhất của những dãy nhà qua một chuyến du ngoạn dọc theo các con kênh. Và đó cũng chính là một trong những mục tiêu tham quan có ý nghĩa nhất ở Amsterdam.Từ xa xưa, ngay từ khi mới hình thành, các khu ở đã nằm dọc theo vành đai trên bờ các con kênh. Và cho đến ngày nay, ai muốn đến định cư ở đây đều phải làm nhà bên sông nước. 

Sống trên mặt nước.

Trong mấy chục năm gần đây, ở Amsterdam xuất hiện một loại hình nhà ở rất được ưa thích, đó là các nhà ở trên mặt nước. Khoảng 3000 nhà ở trên thuyền trôi nổi trong các con kênh ở Amsterdam, từ thuyền du lịch, thể thao hiện đại đến những tầu thuyền cổ. Cũng như các nhà ở trên đất liền, các nhà ở trên thuyền cũng được cấp điện, nước, gas và sử lý thoát nước. Nếu có dịp một lần đi tham quan “Bảo tàng nhà ở trên thuyền”, khách tham quan có thể thấy mức độ tiện nghi tuyệt vời của các nhà ở trên mặt nước như thế nào!Khoảng 6000 người, từ người dân bình thường tới nghệ sĩ và trí thức, lựa chọn cách sống này. Một số nhà thuyền có buồng cho thuê, một số lại được sử dụng như khách sạn, nhà hàng, thậm chí có nhà là nơi trú ẩn của lũ mèo!Nguyên nhân ban đầu của hiện tượng này là do tình trạng thiếu nhà ở vào những năm 50 của thế kỷ 20 ở Amsterdam. Ngày nay thích sống trên mặt nước là kiểu sống cách biệt của một số người. Họ chỉ muốn nhà thuyền của họ được neo đậu cố định bên bờ một con kênh nào đó và có thể nằm lại ở đó. Nhưng thực tế không đơn giản như vậy. Tất cả những chỗ có thể neo đậu chính thức đều đã bán hết từ lâu. Nếu ai muốn có một chỗ như thế, phải kiên trì chờ đợi, tới khi có một chỗ đã bán được giải phóng và tất nhiên sau đó phải dốc sạch túi tiền! 

Đầu hồi nhà-Kiến trúc đặc trưng của nhà trên bờ kênh ở Amsterdam.

Các  dòng kênh và hàng nghìn ngôi nhà dọc theo các bờ kênh đã đem lại cho Amsterdam một cảnh quan rất đặc biệt, có một không hai.Qua một chuyến du thuyền trên các dòng kênh hoặc đi dạo bộ dọc theo các bờ kênh, người ta có cảm giác lúc nào cũng phải nhìn lên bầu trời, vì các mái nhà cao vút, không có một cái nhà nào giống nhà nào và nhà nào cũng được trang trí rất đẹp và độc đáo. Những nhà điển hình nằm dọc theo bờ kênh ở Amsterdam thường hẹp (mỏng), cao và quay đầu hồi ra phía dòng kênh.Theo thời gian đã xuất hiện nhiều kiểu đầu hồi nhà khác nhau và căn cứ vào kiểu dáng của chúng người ta có thể xác định được thời kỳ xây dựng chúng.Vào thế kỷ 17, khi vành đai 3 con kênh Heren, Keizer và Prinsen hoàn thành, người ta đã quy hoạch các khu ở theo hướng khai thác, tận dụng tối đa đất xây dựng. Người ta chia khu đất giữa 2 con kênh thành 2 dải chạy dọc theo kênh, cách bờ kênh tối thiểu 10m, rồi tiếp tục cắt ra thành những lô nhỏ để bán. Sau đó người ta tính thuế dựa vào chiều rộng của nhà và số lượng cửa sổ. Phần lớn các lô đất có chiều rộng từ 4 đến 6m và chiều sâu khoảng 25m. Ai có điều kiện có thể mua 2 lô liền nhau để xây một nhà nhưng có mặt tiền như  hai nhà.Điển hình cho nhà ở thời trung cổ của Amsterdam là nhà có đầu hồi nhọn. Từ cuối thế kỷ 16, do đời sống của cư dân ngày càng cao, nên đầu hồi nhà bắt đầu được chú ý trang trí làm đẹp và từ đó xuất hiện nhiều kiểu đầu hồi nhà mới. Kiểu đàu hồi hình bậc thang hoặc dật cấp được ưa thích vào cuối thế kỷ 16 dến giữa thế kỷ 17. Trong khi đó đầu hồi các nhà kho thường có dạng mũi tầu hoặc mỏ quạ. Kiểu đầu hồi này nhìn giống đầu hồi nhọn nhưng phần trên cùng là hình chữ nhật thu hẹp. Kiểu đầu hồi hình cổ chai hoặc chai, với phần trên là hình chữ nhật thu hẹp và các góc tường ngoài thường được trang trí phù điêu hình hoa lá, xuất hiện nhiều vào giữa thế kỷ 17, tiếp tục tồn tại khoảng 150 năm. Từ đầu hồi hình cổ chai phát triển thành đầu hồi hình chuông, với các đường cong mềm mại và chi tiết trang trí cầu kỳ. Cuối thế kỷ 18 xuất hiện kiểu đầu hồi Leisten, được trang trí cầu kỳ theo phong cách kiến trúc cổ điển Pháp.Mãi tới đầu thế kỷ 18, dưới thời Vua Louis Napoleon, mới được tiến hành đánh số nhà ở Amsterdam. Đến thời điểm này, mỗi nhà đều có những biển số treo trên mặt tiền với nhiều kiểu loại kích thước và trang trí khác nhau. Trên đó thường ghi cả họ tên, nghề nghiệp và tôn giáo của chủ nhà, đôi khi với biểu tượng các loài vật, cây cỏ hoặc tinh tú. Làm cho kiến trúc các ngôi nhà có thêm những nét trang trí độc đáo, huyền bí. 

Giao thông đường thủy là quan trọng.

Hệ thống các con kênh và đường phố nhỏ xinh xắn, dâm mát dọc 2 bên bờ  kênh với hàng nghìn chiếc cầu đã tạo thành  một mạng lưới giao thông đi lại tuyệt vời từ xa xưa cho cư dân ở Amsterdam. Những tầu thuyền nhỏ đã và đang là những phương tiện giao thông công cộng thích hợp nhất ở đây. Nếu ở Venedig người ta có thể đi tham quan trong thành phố với các thuyền nhỏ (Gondolieri) thì ở Amsterdam người ta cũng có thể đi tham quan thành phố trên các con kênh bằng “Taxi nước”, với các tầu thuyền nhỏ.Ở Amsterdam, ngay từ thời trung cổ người ta đã có một nguồn thu nhập rất lớn từ giao thông đường thủy. Các nhà buôn và du khách từ xa xưa phải neo đậu tầu thuyền của họ vào bến cảng trước cửa ngõ vào thành phố và bốc dỡ hàng hóa của họ lên các phương tiện vận chuyển nhỏ để đưa vào thành phố.Các phương tiện giao thông trong thành phố luôn luôn phát triển, từ xe ngựa kéo, qua xe chạy bằng hơi nước đến xe chạy bằng điện. Năm 1872 đường xe điện bắt đầu được xây dựng, rồi tiếp tục phát triển và tồn tại cho đén ngày nay. Vào những năm 60 của thế kỷ 20, một loại xe công cộng chạy bằng ăcqui, gọi là Witkar, xuất hiện với ý tưởng thay thế các phương tiện giao thông công cộng cũ. Theo tính toán ban đầu, cần phải có 1500 chiếc xe thân thiện với môi trường này với giá vé thấp có thể đem ra sử dụng trên các đường phố Amsterdam. Nhưng cuối cùng chỉ có 35 xe được mang ra sử dụng, vì những xe này thường chỉ chạy được nửa quãng đường lại phải dừng  vì hết điện. Về sau chủ trương dùng xe đạp công cộng cũng thất bại. Xe đạp được cho sử dụng không mất tiền và sau khi sử dụng xong phải chuyển cho người khác sử dụng. Nhưng kết quả là tất cả xe đạp sau ít ngày sử dụng đều biến mất và trở thành của riêng. Theo số liệu thống kê, hàng năm khoảng 200.000 trong số 600.000 xe đạp bị mất cắp. Từ đó, với rất nhiều đường phố và ngõ ngách nhỏ, Amsterdam nhanh chóng trở thành thành phố của xe đạp nổi tiếng trên thế giới. 

Mạng lưới kênh rạch-một hệ thống thủy lợi hoàn hảo.

Cuộc sống của con người ở Amsterdam từ xa xưa đã gắn bó với nước. 165 con kênh với tổng chiều dài 75km đan xen trong thành phố mà phần lớn lãnh thổ nằm trên vùng đất lấn biển. Những con kênh đầu tiên là các công trình thành lũy thời trung cổ để bảo vệ thành phố trước kẻ xâm lược từ đất liền.Với sự gia tăng dân số trong nửa đầu thế kỷ 17, ranh giới Amsterdam được mở rộng rất nhanh vượt ra ngoài khu phố cổ được giới hạn bởi các con kênh Singel và Oude Schans. Với sự xây dựng vành đai 3 kênh lớn gồm các kênh Heren, Keizer và Prinsen dẫn tới sự hình thành vùng đất mới quan trọng cho đến ngày nay của thành phố. Mạng lưới kênh rạch từ xa xưa đã trở thành mạch máu sống của Amsterdam. Chúng là hệ thống giao thông chính hàng thế kỷ nối liền giữa các hải cảng, kho tàng, chợ, các khu dân cư,…của thành phố. Chúng còn là nguồn cung cấp nước sinh hoạt cho cư dân và cũng là những kênh thoát nước của thành phố. Toàn bộ nước thải sau khi đã sử lý được đổ ra kênh. Đến cuối thế kỷ 19 người ta đã chủ động lợi dụng nước thủy triều lên xuống của biển Zuider để tuần hoàn nước của các con kênh. Ngày nay đã hình thành một hệ thống thủy lợi hoàn hảo với các cửa cống và hệ thống máy bơm để rút nước cũ ra và bơm nước mới vào từ biển IJ, với công suất 600.000m3/đêm.Cho đến nay, nước vẫn luôn luôn là vấn đề lớn nhất của thủ đô Hà lan. Sự tồn tại của các con kênh trước tiên là do yêu cầu phục vụ cho việc thoát nước của thành phố. Mặt khác, trong một thành phố mà độ cao thấp hơn mặt nước biển thì điều đặc biệt quan trọng là phải giữ cho mực nước trong các con kênh luôn ổn định, không thay đổi, để bảo đảm an toàn cho con người và các công trình kiến trúc cổ. Và điều này người Hà lan đã làm được. Biết bao thế hệ và thời gian đã trôi qua nhưng những con kênh huyền thoại của Amsterdam vẫn được giữ gìn và tồn tại mãi mãi! 

Tóm lại, nhìn người lại nghĩ đến ta. Chúng ta đã và đang làm gì để chung sống với những dòng sông trong đô thị?  Có lẽ chúng ta cần nghiên cứu lại những bài học của cha ông và kinh nghiệm của bạn bè trên thế giới trong việc giữ gìn và khai thác lợi ích  của những dòng sông, mặt nước trong đô thị! Điều đó không đơn giản chỉ là vấn đề cảnh quan kiến trúc mà là vấn đề tổng hợp về kinh tế-xã hội, nhân văn, môi trường, vì sự phát triển bền vững của đô thị và  vì cuộc sống của con người./. 

( Tác giả : GS.TSKH. Ngô Thế Thi)