BÀI 0: GIỚI THIỆU VỀ NGHỆ THUẬT GẤP GIẤY
1. Vài nét chung về Nghệ thuật Gấp giấy
Nghệ thuật Gấp giấy khởi nguồn từ Trung Hoa, dân tộc phát minh ra giấy, sau đó được phổ biến rộng khắp ở Nhật Bản, được hoàn thiện và đã trở thành nghệ thuật dân gian đặc trưng của người Nhật. Vì vậy, từ “Gấp giấy" tiếng Nhật là ORIGAMI thường được hiểu là Nghệ thuật Gấp giấy.
Thế kỷ XXI là thế kỷ của tri thức và văn hóa. Nghệ thuật Gấp giấy đã trở thành một trong những loại hình nghệ thuật dân gian, hoạt động văn hóa đại chúng, được nhiều người biết đến và yêu thích. Nhiều nước châu Âu, Mỹ thành lập các Câu lạc bộ Gấp giấy thu hút nhiều người tham gia. Nhiều cuộc thi về Mẫu gấp giấy được tổ chức trên phạm vi toàn thế giới. Sách dạy về Nghệ thuật Gấp giấy là loại sách bán chạy.
Đời sống của con người luôn gắn liền với 3 loại hoạt động: i) Hoạt động của con người với con người; ii) Hoạt động của con người với môi trường tự nhiên và iii) Hoạt động của con người với vũ trụ, đức tin. Nghệ thuật Gấp giấy dường như chứa đựng cả 3 loại hoạt động đó. Chỉ bằng một phương tiện đơn giản, dễ tìm - một tờ giấy mà Nghệ thuật gấp giấy có thể hướng ta tới: i) Sự khéo léo và lòng kiên nhẫn qua cách gấp giấy; ii) Sự hòa nhập với thiên nhiên và môi trường sống quanh ta qua các mẫu giấp giấy; iii) Phục dựng lại niềm tin và trí tưởng tượng về một thế giới nhiều chiều, qua việc biến tờ giấy – không gian 2 chiều thành mẫu vật không gian nhiều chiều hơn - 3 chiều…(ngược với quá trình đơn giản hóa không gian, biến không gian nhiều chiều thành không gian ít chiều- 2 chiều như màn hình máy tính, bản vẽ). Xét về phương diện này, Nghệ thuật Gấp giấy rất có ích cho trẻ em.
Nghệ thuật gấp giấy luôn mang lại niềm vui cho mọi người. Vào ngày lễ, người dân một số nước Châu Á, trong đó có Việt Nam thường mua chim, cá về cúng bái, sau đó lại thả về tự nhiên với hy vọng gặp nhiều may mắn trong cuộc sống. Đó là tập tục " Phóng sinh". Tại đây, có nhiều người tin rằng một món quà tặng người thân từ các mẫu gấp giấy (đặc biệt là mẫu gấp về các con vật) cũng mang lại nhiều điều may mắn, tốt đẹp như tục " Phóng sinh " vậy.
Nghệ thuật Gấp giấy là nghệ thuật dành cho số đông mọi người, cho mọi lứa tuổi, là loại hình nghệ thuật mà mỗi người có thể tự thưởng thức ngay chính trong quá trình tạo các Mẫu gấp giấy. Trong Nghệ thuật Gấp giấy, vai trò của người tạo ra Mẫu gấp giấy đầu tiên - tác giả, dường như ít quan trọng nếu so với nhiều loại hình nghệ thuật khác. Bởi vì, từ Mẫu gấp giấy đầu tiên, sẽ có rất nhiêu Mẫu gấp giấy khác nhau được tạo nên bởi từng người gấp. Người nào yêu Nghệ thuật Gấp giấy cũng đều thuộc lòng một số Mẫu gấp giấy và thường không quan tâm lắm đến ai là người đầu tiên đã tạo nên Mẫu gấp giấy đó.
Nghệ thuật Gấp giấy khác với Nghệ thuật Cắt, trổ và dán giấy. Từ một tờ giấy hình vuông, chỉ bằng các động tác gấp mà tạo thành các Mẫu gấp giấy. Cái vừa đơn giản vừa khó của quy định đó, cái đơn giản cho người mới học và cái khó cho những người đã say mê, lại chính là cái hay, cái độc đáo của Nghệ thuật gấp giấy. Nhờ đó Nghệ thuật Gấp giấy mới trở nên hấp dẫn, có sức sống trường tồn cùng với vô vàn loại hình nghệ thuật dân gian khác.
Dự đoán trên thế giới hiện có khoảng mười ngàn Mẫu gấp giấy. Trong đó các Mẫu gấp giấy truyền thống có số lượng rất ít, chủ yếu là các Mẫu gấp giấy sáng tạo mới.
Trong các Mẫu gấp giấy sáng tạo mới, số lượng Mẫu gấp giấy đẹp, được nhiều người ưa thích không nghiều, có lẽ chỉ chiếm khoảng một phần mười trong số đó.
Một Mẫu gấp giấy đẹp là một mẫu gấp, ngoài việc thể hiện được các đặc trưng cơ bản của đối tượng miêu tả; phải đơn giản trong cách gấp do cách gấp có quy luật, rõ ràng; càng ít các bước gấp càng tốt và diện tích giấy được sử dụng hợp lý. Qua đó giúp cho người gấp giấy dễ ghi nhận để có thể thực hiện tại bất cứ đâu mà không phụ thuộc vào tài liệu hướng dẫn.
Thế giới của Nghệ thuật Gấp giấy được hình thành từ 3 phần: i) Tờ giấy hình vuông; ii) Hình cơ bản và iii) Mẫu gấp giấy. Từ một Tờ giấy hình vuông tạo ra một số lượng nhất định các Hình cơ bản. Từ Hình cơ bản tạo ra vô vàn Mẫu gấp giấy. Ví dụ, muốn gấp một con vật có nhiều chân thì phải sử dụng Hình cơ bản có nhiều nhánh gấp.
Khi dự định gấp một con vật nào đó, nghệ nhân tạo Mẫu gấp giấy bắt đầu bằng việc nghiên cứu các Hình cơ bản đã biết, xem hình nào có thể cho phép tạo ra con vật đó. Phải trải qua nhiều lần thử nghiệm mới có thể tìm được Hình cơ bản phù hợp và đạt được Mẫu gấp giấy như mong muốn. Nếu không có Hình cơ bản phù hợp thì nhất thiết phải nghĩ đến việc tìm Hình cơ bản mới. Vì vậy, việc thiết lập hệ thống Hình cơ bản có ý nghĩa hết sức quan trọng. Nếu ai muốn sáng tạo ra các mẫu của riêng mình nhất thiết phải thuộc nhiều Hình cơ bản.
2. Nghệ thuật Gấp giấy cổ điển và Nghệ thuật Gấp giấy hiện đại
Tương tự như các loại hình nghệ thuật khác, Nghệ thuật Gấp giấy ngày nay cũng chia thành nhiều xu hướng, về cơ bản có 3 xu hướng chính:
- Xu hướng cổ điển với quy định rất chặt chẽ: Mẫu gấp giấy được tạo nên từ duy nhất một tờ giấy hình vuông, chỉ bằng cách gấp, được làm phong phú thêm chủ yếu bởi chất liệu giấy gấp và màu sắc của hai mặt giấy. Người xưa đã tìm thấy ở đây ý nghĩa: Tờ giấy hình vuông tượng trưng cho "Đất vuông", từ đất sản sinh ra muôn loài, từ tờ giấy vuông gấp ra được vô vàn mẫu gấp về mọi vật. Đương nhiên với quy định nghiêm ngặt như vậy việc tìm ra các Mẫu gấp giấy mới thật không đơn giản.
- Xu hướng mang tính cải tiến: Mẫu gấp không cắt, không dán nhưng được tạo nên bởi nhiều tờ giấy hình vuông. Ví dụ như một mẫu gấp con voi, phần đầu và thân trước là một tờ giấy hình vuông được ghép với phần thân sau được tạo từ một tờ giấy hình vuông khác. Xu hướng này cũng bao gồm việc sử dụng một tờ giấy gấp nhưng có hình dạng chữ nhật, hình tam giác, hình tròn và các hình khác.
- Xu hướng cách tân: Với mong muốn tạo ra những mẫu gấp đa dạng, chi tiết, giống y như thật...nhiều tác giả đã sử dụng kéo cắt tạo ra các nhánh gấp để gấp các con vật có nhiều chân, thậm chí vẽ thêm mắt vào cho giống...
Xu hướng nào cũng có ưu thế của nó, điều quan trọng là được nhiều người chấp nhận. Tuy nhiên, ở đây chỉ trình bày Nghệ thuật Gấp giấy cổ điển.
Cũng phải nói thêm rằng, việc sử dụng các Mẫu gấp giấy kết hợp với loại hình nghệ thuật khác để tạo ra một sản phẩm nghệ thuật mới hoàn toàn là một câu chuyện khác.
3. Nghệ thuật Gấp giấy Việt Nam
Hiếm người Việt Nam hiện đại nào lại không biết tạo ra một Mẫu gấp giấy nào đó. Ngay từ khi học mẫu giáo, trẻ em đã được dạy và biết gấp giấy trong giờ học thủ công, khi trưởng thành thì tự học và truyền lại cho con cháu. Những Mẫu gấp giấy được nhiều người biết tới là các mẫu gấp hoa, con chim, thuyền, máy bay...
Có thể do một thói quen nào đó, mà nhiều người Việt Nam cho rằng Nghệ thuật Gấp giấy là của Nhật Bản, các Mẫu gấp giấy đều do người Nhật nghĩ ra và chờ đợi những mẫu mới từ những cuốn sách dạy gấp giấy của người Nhật và gần đây thì truy cập trên mạng để tìm kiếm các Mẫu gấp giấy mới.
Một câu hỏi đặt ra là: Liệu có Nghệ thuật Gấp giấy hay có những Mẫu gấp giấy của riêng người Việt Nam không?
Mẫu gấp giấy "Con cò ngồi" rất nổi tiếng. Mẫu gấp đẹp, dễ nhớ vì chỉ có 9 bước gấp. Người Nhật rất yêu thích Mẫu gấp giấy này
Với nguyên liệu bằng giấy không bền vững theo thời gian nên các Mẫu gấp giấy rất nhanh hỏng. Các Mẫu gấp giấy không thể để lại lâu dài về sau như những sản phẩm bằng vàng, sắt, đá, gốm, gỗ...Mặt khác, việc sao chép lại các Mẫu gấp giấy rất phức tạp, không thể chỉ có nhìn mà tạo lại được như các mẫu điêu khắc, mà phải có chỉ dẫn theo từng động tác, sai một bước là không thể gấp được. Vì vậy, số lượng Mẫu gấp giấy mà người xưa sáng tạo ra còn truyền lại đến bây giờ chắc chỉ là một phần rất nhỏ. Đó là các Mẫu gấp rất đơn giản với ít động tác gấp mà người ta có thể nhớ được. Phần lớn các Mẫu gấp giấy, đặc biệt là các Mẫu gấp giấy phức tạp, phải dùng ký hiệu để chỉ dẫn cách gấp, chắc có lẽ đã thất truyền. Trong một tiểu thuyết của người Nhật, có chuyện kể về một người thương gia, biết gấp một con nhện có 8 chân và dạy lại cho bọn trẻ. Nhưng đến bây giờ Mẫu gấp giấy con nhện 8 chân là rất hiếm.
Mẫu gấp Con nhện tám chân của người Việt
Hiện tại Việt Nam vẫn lưu truyền Mẫu gấp giấy “Mũ ông công" hay "Mũ ông quan". Tuổi của Mẫu gấp giấy này có lẽ đã hàng trăm năm. Mẫu gấp giấy rất đẹp, cách gấp rất có quy luật và đơn giản, ai đã gấp một lần, khó có thể quên, cũng vì thế mà còn tồn tại đến nay. Được biết thì không có một cuốn sách dạy gấp giấy nào của người Nhật nêu về Mẫu gấp giấy này. Có lẽ đó là Mẫu gấp giấy của người Việt Nam ta.
Người Việt Nam rất khéo léo, yêu tự nhiên và giàu sức sáng tạo, chắc chắn Việt Nam có Nghệ thuật Gấp giấy của riêng của mình.
Mẫu gấp "Mũ ông Công" hay "Mũ ông quan". Mẫu gấp đẹp, rất dễ nhớ, chỉ có 12 bước gấp. Và quan trọng hơn, Mẫu gấp giấy này đã ra đời cách đây hàng trăm năm và có lẽ do người Việt sáng tạo ra.
4. Từ người gấp giấy đến người sáng tạo ra các Mẫu gấp giấy
Người chơi gấp giấy có thể phân biệt thành 4 cấp:
- Cấp thứ nhất: Là những người mới tham gia, kỹ năng gấp giấy chưa cao, chỉ có khả năng gấp các Mẫu gấp giấy đơn giản. Để trải qua cấp này thì người ta chỉ cần học gấp giấy trong một vài tuần.
- Cấp thứ hai: Là những người đã có kỹ thuật gấp giấy nhất định, có khả năng hiểu các chỉ dẫn để gấp các Mẫu gấp giấy phức tạp, có thể điều chỉnh, chỉnh sửa các Mẫu gấp giấy cho linh hoạt, sống động hơn. Để đạt cấp này phải qua hàng tháng.
- Cấp thứ ba: Là những người thật sự yêu thích Nghệ thuật gấp giấy, rất khéo léo và có kỹ thuật gấp giấy tốt, am hiểu Hình cơ bản, không những có thể gấp được hình rất phức tạp mà còn có thể sáng tạo ra một số Mẫu gấp giấy riêng. Để trải qua cấp độ này phải mất nhiều năm.
- Cấp thư tư: Là cấp độ của số ít người có may mắn và duyên phận gắn với Nghệ thuật gấp giấy. Họ có thể gấp bất cứ mẫu vật nào mà mình muốn. Họ cho rằng, tất cả các Mẫu gấp giấy đều đã tồn tại, đang trôi trong một cảnh giới nào đó, điều quan trọng là làm sao tóm bắt được chúng để chuyển về thế giới thực tại này mà thôi. Để đạt tới cấp độ này phải mất cả đời mà không biết có đạt được hay không.
5. Giấy gấp
Giấy là nguyên liệu duy nhất mà người ta dùng chơi gấp giấy.
Để cho mẫu gấp đẹp, giấy gấp cũng phải có một số yêu cầu nhất định, trước hết là giấy không dễ rách, không co giãn và không quá dày. Tại Nhật, Hàn Quốc... người ta sản xuất các loại giấy riêng để cho người chơi gấp giấy. Việt Nam chưa sản xuất riêng loại giấy này. Tuy nhiên có thể dùng giấy in, giấy gói quà tặng để gấp.
Giấy gấp có thể là giấy trắng hoặc giấy màu với một mặt màu, hoặc hai mặt màu khác nhau. Màu sắc và chất liệu giấy cũng làm cho Mẫu gấp giấy thêm đẹp.
Kích thước của tờ giấy gấp thường là 150mmx150mm; 200mmx200mm, hoặc tờ giấy A4 chữ nhật tạo thành hình vuông 210mmx210mm. Mẫu gấp phức tạp nên dùng giấy khổ lớn.
Giấy gấp thường có 2 màu trên 2 phía mặt giấy
6. Nguyên tắc và quá trình cơ bản khi gấp giấy
Khi gấp giấy, điều đầu tiên phải tuân theo là không được vội vàng.
Khi gấp giấy phải cẩn thận sao cho các mép giấy, các góc khi gấp phải trùng khít lên nhau. Mỗi một chi tiết gấp không chính xác, dù nhỏ nhất, có thể sẽ gây ra những khó khăn cho các bước sau, thậm chí không thể gấp tiếp được. Ngoài ra, các chi tiết gấp chính xác, sắc nét làm cho Mẫu gấp giấy thêm đẹp.
Những người mới học gấp giấy, trước khi bắt đầu gấp theo một mẫu nào đó cần phải tìm hiểu qua các hình vẽ hay tài liệu hướng dẫn cách gấp. Mỗi một hình vẽ thường miêu tả kết quả bước gấp phải đạt được. Vì vậy khi gấp xong bước gấp nào, cần phải so sánh kết quả gấp vừa đạt được với hình vẽ hướng dẫn, chỉ khi nào kiểm tra chắc chắn là giống với hình hướng dẫn thì mới tiếp tục chuyển qua bước gấp tiếp theo. Trong các hình vẽ hướng dẫn gấp giấy thường thể hiện màu sắc của hai mặt giấy. Đây cũng là chi tiết đáng chú ý để so sánh, kiểm tra.
Những người mới học gấp giấy, chỉ nên chọn những mẫu gấp đơn giản để gấp. Kết quả đạt được sẽ củng cố thêm sự tự tin và qua đó cũng tích luỹ được các kỹ năng gấp giấy để có thể gấp các Mẫu giấy phức tạp.
Có thể xảy ra trường hợp là theo các chỉ dẫn mà vẫn không thể gấp được, (thường xảy ra khi gấp kết hợp nhiều động tác) tốt nhất nên bỏ qua, gấp các mẫu gấp khác. Và vào một dịp nào đó, khi gấp lại mẫu này có thể các khó khăn khi trước đã hoàn toàn được giải quyết.
7. Ký hiệu hướng dẫn động tác gấp
Để tạo được các Mẫu gấp giấy phải trải qua nhiều bước gấp. Các Mẫu gấp giấy đơn giản thường có khoảng 10 đến 20 bước gấp, các Mẫu giấy phức tạp có khi đến 40-50 bước gấp. Không ai có thể nhớ được hết các bước gấp của một Mẫu gấp giấy phức tạp, kể cả người tạo ra mẫu gấp. Vì vậy, trong quá trình tạo ra các Mẫu gấp giấy, người tạo mẫu thường phải dùng các ký hiệu (của riêng mình ) để ghi lại.
Hình vẽ với các ký hiệu (riêng ) ghi lại quá trình tạo ra Mẫu gấp Con nhện
Sau khi Mẫu gấp giấy mới được tạo thành, người tạo mẫu sẽ sắp xếp lại quá trình gấp, chia thành các bước gấp hợp lý, sao cho các bước gấp không bị nhảy cóc, có thể dẫn đến làm cho người gấp giấy không hiểu được.
Tiếp đó phải dùng các cách hướng dẫn thông dụng để miêu tả các bước gấp. Hiện có nhiều cách hướng dẫn gấp giấy ngoài cách hướng dẫn gấp trực tiếp: i) Gấp theo các ảnh chụp từng bước gấp; ii) Gấp theo các đoạn phim thể hiện từng động tác gấp và iii) Gấp theo các hình vẽ thể hiện từng bước gấp. Mỗi một cách hướng dẫn đều có ưu thế riêng. Tuy nhiên, cách hướng dẫn theo hình vẽ hiện vẫn là phổ biến nhất.
Mỗi một bước gấp giấy được miêu tả bằng một hình vẽ. Hình vẽ này thường thể hiện kết quả của bước gấp trước và hướng dẫn thực hiện các động tác để tạo được bước gấp tiếp theo.
Trong mỗi một hình vẽ miêu tả các bước gấp thường có những ký hiệu (kết hợp với các ghi chú ) hướng dẫn các động tác gấp. Ví dụ như ký hiệu miêu tả động tác gấp hướng lên trên, hay gấp hướng xuống dưới...
Hiện tại không có một quy định chung thống nhất trên thế giới về ký hiệu hướng dẫn động tác gấp. Các ký hiệu hướng dẫn cách gấp dưới đây được tổng hợp từ nhiều sách về Nghệ thuật gấp giấy xuất bản trên thế giới. Nếu làm quen với các ký hiệu này, có thể hiểu được các hướng dẫn cách gấp của nhiều tác giả khác.
Có 8 ký hiệu thông dụng chỉ dẫn về động tác gấp:
- Gấp tạo nếp ( chia tờ giấy thành các phần khác nhau)
- Gấp lõm xuống (gấp tạo thung lũng)
- Gấp lồi lên (gấp tạo gò đồi)
- Gấp dích dắc
- Mở cả mẫu gấp hay một phần mẫu gấp ra
- Kéo một phần mẫu gấp ra
- Quay mẫu gấp sang mặt phía bên kia.
- Gấp phối hợp ( thông thướng gấp đồng thời cả gấp lồi lên và lõm xuống)
8. Gấp phối hợp
Nhiều động tác gấp lõm xuống, gấp lồi lên cùng lúc được gọi là gấp phối hợp. Có thể gọi gấp phối hợp là kỹ thuật khó nhất trong Nghệ thuật gấp giấy và là kỹ năng cơ bản nhất của Nghệ thuật gấp giấy
Video dưới đây trình bày một số dạng Gấp phối hợp rất thông dụng. Những người mới chơi gấp giấy nên tập luyện thành thạo các dạng Gấp phối hợp này.
9. Nghệ thuật Gấp giấy là một loại hình của Công nghiệp Văn hóa
Theo UNESCO, Công nghiệp Văn hóa (Culture industry) là ngành công nghiệp kết hợp sáng tạo, sản xuất, phân phối và dịch vụ tiêu dùng các sản phẩm có yếu tố văn hóa và được các quyền sở hữu trí tuệ bảo vệ.
Tại Việt Nam, Công nghiệp Văn hóa gồm 12 nhóm ngành: 1) Quảng cáo; 2) Kiến trúc; 3) Phần mềm và trò chơi giải trí; 4) Thủ công mỹ nghệ; 5) Thiết kế; 6) Điện ảnh; 7) Xuất bản; 8) Thời trang; 9) Nghệ thuật biểu diễn; 10) Mỹ thuật, nhiếp ảnh, triển lãm; 11) Truyền hình và phát thanh; 12) Du lịch văn hóa.
Nghệ thuật Gấp giấy thuộc nhóm ngành Thiết kế.
Lợi thế cho phát triển Công nghiệp Văn hóa là tại các quốc gia có bề dày truyền thống văn hóa và các quốc gia có môi trường thúc đẩy năng lực sáng tạo.
Người Việt Nam có truyền thống văn hóa phong phú và giàu sức sáng tạo. Trong tương lai, Nghệ thuật Gấp giấy Việt Nam sẽ có vị thế trong quá trình phát triển Công nghiệp Văn hóa Việt Nam.
Mẫu gấp Con châu chấu của người Việt
Bìa trước và sau Quyển 1, thuộc Bộ sách giới thiệu về Nghệ thuật Gấp giấy cổ điển Việt Nam
- Các bài viết khác xem tại đây
P. D. TUYEN
|