Thông tin chung: 
Công trình: Khu định cư Tiền Columbo với các quả cầu đá Diquís (Precolumbian Chiefdom Settlements with Stone Spheres of the Diquís) 
Địa điểm: Costa Rica 
Thiết kế kiến trúc: 
Quy mô: Diện tích Di sản 24,73 ha; Vùng đệm 143,423ha 
Năm hinh thành: thế kỷ 3 trước Công nguyên đến thế kỷ 15 sau Công nguyên 
Giá trị: Di sản thế giới (2014; hạng mục iii)  

Costa Rica là một quốc gia ở Trung Mỹ, giáp Nicaragua ở phía Bắc, Panama ở phía Đông Nam, Thái Bình Dương về phía Tây, biển Caribê ở phía Đông, và Ecuador ở phía Nam. 
Costa Rica có diện tích 51100km2, dân số khoảng 4,6 triệu người (năm 2011). 
Trước khi là thuộc địa của Tây Ban Nha vào thế kỷ 16, nơi đây dân cư bản địa thưa thớt. 
Năm 1847, Costa Rica tuyên bố độc lập. Từ năm 1949, Costa Rica một trong số ít quốc gia có chủ quyền mà không có quân đội. Ngôn ngữ chính thức là tiếng Tây Ban Nha. Ngôn ngữ của cư dân bản địa vẫn được công nhận. 
Hiện tại, Costa Rica được chia thành 7 tỉnh, thủ đô là San José. 


Bản đồ Costa Rica

Các quả cầu đá tại Costa Rica được phát hiện vào những năm 1930. 
Các quả cầu đá Diquís là một bộ sưu tập của hơn ba trăm quả cầu nằm trên đồng bằng Diquís (Diquís Delta) và đảo Cano (Isla del Caño). Đây là tác phẩm điêu khắc bằng đá nổi tiếng nhất của khu vực Isthmo-Colombian (là một khu vực văn hoá tại vùng lãnh thổ chiếm đa số bởi cộng đồng các ngôn ngữ Chibchan tại thời điểm châu Âu phát hiện ra châu Mỹ, bao gồm Đông El Salvador, phía Đông Honduras, một phần Nicaragua thuộc vùng Caribbean, Costa Rica, Panama và phần phía Bắc của Colombia). 
Các quả cầu có kích thước từ một vài cm đến hơn 2 mét đường kính, nặng lên đến 15 tấn, làm bằng đá sa thạch. Mức độ hoàn thiện của các quả cầu khác nhau. Một số quả cầu chưa hoàn chỉnh, vẫn nằm tại công trường đẽo đá. 
Có nhiều huyền thoại về việc sản xuất các quả cầu đá: chúng đến từ lục địa huyền thoại Atlantis; được tạo ra theo tự nhiên; người dân bản địa đã tiếp cận được một loại thuốc có thể làm mềm đá, ví dụ như đá vôi có thể được hòa tan bởi các dung dịch có tính axit thu được từ thực vật.  
Có nhiều cách giải thích về vai trò của các quả cầu đá và cách thức sử dụng: Chúng thể hiện khả năng của nghề thủ công chế tác đá và tổ chức sản xuất với số lượng lớn; Chứng tỏ quyền lực của chủ thể quyết định làm ra nó; Thể hiện vị thế và uy tín của cộng đồng này so với cộng đồng khác; Thể hiện trạng thái, hay như những chỉ số về quyền lực chính trị và sự giàu có; Thể hiện vị trí, quy mô các thiên thể trong vũ trụ, liên quan đến lịch sản xuất nông nghiệp...


Bản đồ Costa Rica và vị trí đồng bằng Diquís

Khu định cư Tiền Columbo (Precolumbian) với các quả cầu đá Diquís được UNESCO tôn vinh là Di sản văn hóa (năm 2014). 
Khu định cư Tiền Columbo với các quả cầu đá Diquís minh họa bằng chứng vật chất của các cấu trúc chính trị, xã hội hiệu quả và phức tạp của các tầng lớp xã hội thời kỳ Tiền Columbo.Các vùng lãnh thổ có nguồn gốc tại vùng đồng bằng Diquís đã tạo ra các khu định cư có thứ bậc khác nhau. Tương tự như vậy, các quả cấu đá đặc biệt tiếp tục để lại cho các nhà nghiên cứu các suy đoán về phương pháp và công cụ sản xuất ra chúng, là bằng chứng đặc biệt về một truyền thống nghệ thuật và khả năng thủ công của cộng đồng các dân tộc bản địa tại Khu định cư Tiền Columbo này. 


Các quả cầu đá Diquís

Khu vực Di sản phân theo 4 địa điểm khảo cổ: Finca 6, Batambal, El Silencio và Grijalba-2, nằm tại đồng bằng Diquís ở miền Nam Costa Rica, là bộ sưu tập các những quả cầu đá độc đáo trong cấu trúc định cư của giai đoạn Tiền Columbo.  


Vị trí 4 địa điểm khảo cổ trong Khu vực Di sản 


Khai quật các quả cầu đá 

Địa điểm khảo cổ Finca 6 
Tại khu khảo cổ Finca 6, đã khai quật được các tàn tích định cư của một trong những cộng đồng dân cư lớn nhất vùng đồng bằng Diquís, là nơi có điều kiện thuận lợi cho nông nghiệp, xây dựng và củng cố quyền lực.  
Đây là khu vực định cư có từ 10000 năm trước Công nguyên, được phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn Aguas Buenas (Aguas Buenas Period, năm 300 trước Công nguyên đến năm 800 sau Công nguyên), cùng với đó là việc xuất hiện các quả cầu đá. Vào giai đoạn Chiriquí (Chiriquí Period, năm 800-1500 sau Công nguyên), các khu định cư mở rộng về quy mô và tăng sự phức tạp với việc phân cấp về quyền lực trên các lãnh thổ rộng lớn và các cuộc chiến tranh giành quyền lực giữa các vùng. Giai đoạn này gắn với các quả cầu đá có kích thước lớn hơn. Vào thế kỷ 16, khi người Tây Ban Nha đến, cộng đồng cư dân bản địa của đồng bằng Diquís dần bị hòa nhập. 
Các tàn tích kiến trúc khai quật được tại đây là các công trình kiến trúc hoành tráng, bao gồm các gò đá được xây dựng với các tường bảo vệ bằng đá cuội tròn tạo thành kim tự tháp dạng bậc, bên trong đổ đất. Trên đỉnh gò là nơi ở của các vị lãnh đạo cộng đồng và pháp sư. Xung quanh gò bố trí các quả cầu tạo trọng tâm và lối vào chính. Trong trường hợp này, các quả cầu đá như một biểu tượng về trật tự xã hội và quyền lực. 
Đây là địa điểm có nhiều quả cầu đá lớn. Một số quả cầu đã bị lấy đi để phục vụ cho việc trang trí cảnh quan, song đây vẫn là nơi phần lớn các quả cầu đã vẫn ở tại vị trí ban đầu. 
Trong khu vực hiện có Bảo tàng Finca 6 (Museum at Finca 6), nơi giới thiệu lịch sử các Khu định cư Tiền Columbo, một số quả cầu đá và các hiện vật khác khai quật được trong khu vực. 


Sơ đồ vị trí khu khảo cổ Finca 6




Các quả cầu đá trong Địa điểm khảo cổ Finca 6


Hình ảnh một quả cầu đá chưa được khai quật


Mặt trước Bảo tàng Finca 6

Địa điểm khảo cổ Batambal 
Địa điểm khảo cổ Batambal nằm trên một gò đất cao của sông Balsar, một nhánh của sông Térraba (cùng với địa điểm Silencio và Grijalba-2 tạo thành một cụm 3 địa điểm tại phía Bắc khu vực Di sản, đối lập với địa điểm Finca 6 tại phía Nam). 
Các khảo cổ cho thấy đây là khu định cư có từ 300 trước Công nguyên đến năm 1500 sau Công nguyên. Do vị trí chiến lược, đây có thể là nơi dành cho các mục đích nghi lễ và giám sát trong hai thế kỷ 14 và 15 của cộng đồng. Tại đây cũng phát hiện nhiều các quả cầu đá và các tác phẩm điêu khắc đá. 

Sơ đồ vị trí Khu khảo cổ Batambal


Một tuyến đường lát các viên đá tròn tại Khu khảo cổ Batambal

Địa điểm khảo cổ El Silencio 
Địa điểm khảo cổ El Silencio nằm trong khu vực có diện tích khoảng 20ha, trên một gò đất cao của sông Balsar, một nhánh của sông Térraba. Các khảo cổ học cho thấy đây là khu định cư có từ năm 300 trước Công nguyên đến năm 1500 sau Công nguyên. Tại đây tìm thấy cá quả cầu đá có đường kính đến 2,5m, nặng đến 24 tấn, đặt tại vị trí được cho là để đánh dấu lãnh thố. Ngoài ra tại đây còn phát hiện được các dụng cụ âm nhạc là các bộ gõ kết hợp với điêu khắc đá. 


Sơ đồ vị trí Khu khảo cổ El Silencio


Một quả cầu đá tại Khu khảo cổ El Silencio

Địa điểm khảo cổ Grijalba-2 
Địa điểm khảo cổ Grijalba-2 nằm trong khu vực có diện tích khoảng 10ha, trên một gò đất cao của sông Balsar, một nhánh của sông Térraba. 
Các khảo cổ học (lần đầu vào năm 1992) cho thấy đây là khu địch cư có từ những năm 800 sau Công nguyên với những tàn tích kiến túc của các móng nhà, tường được xây dựng bằng đá vôi, đá cuội, các ruộng bậc thang..và các quả cầu bằng đá. Tại đây đã tìm thấy hai gò tròn đường kính 20m, cao 1,5m với các bức tường chắn bằng đá vôi; một quả cầu đường kính 1,22m, đặt cách trung tâm khu vực khoảng 100m, được cho là đánh dấu nơi ở của các nhận vật lãnh đạo cộng đồng. 


Sơ đồ vị trí Khu khảo cổ Grijalba-2


Sân lát các viên đá tròn tại Khu khảo cổ Grijalba-2

Khu định cư Tiền Columbo và các quả cầu đá Diquís là một trong những địa điểm đầy bí ẩn, rất thu hút du khách, góp phần đưa du lịch trở thành một trong những hoạt động kinh tế mũi nhọn tại Costa Rica với khoảng 3 triệu du khách nước ngoài hàng năm (năm 2016). 

Đặng Tú, Bộ môn KTCN, ĐHXD 
Nguồn : 
http://whc.unesco.org/en/list/1453 
https://en.wikipedia.org/wiki/Costa_Rica 
https://en.wikipedia.org/wiki/Stone_spheres_of_Costa_Rica 
http://www.ticotimes.net/travel/2016/03/finca-6-mystery-of-ancient-costa-rica-stone-spheres-solved 
 

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Á và châu Đại Dương     

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Âu

Danh sách và bài viết  về Di sản thế giới tại châu Mỹ

Danh sách và bài viết về Di sản thế giới tại châu Phi