Thiết kế đô thị có sự tham gia của cộng đồng TS. Phạm Thúy Loan - ThS. KTS. Tạ Quỳnh Hoa Khoa Kiến trúc – ĐHXD Hà Nội Vai trò và sự tham gia của cộng đồng trong hoạt động TKĐT TKĐT là lĩnh vực nghiên cứu và thực hành xuất hiện trên thế giới với tên gọi của riêng nó “Urban design” vào khoảng giữa thể kỷ 20 ở các nước phát triển Âu Mỹ. Lĩnh vực này nhận đối tượng nghiên cứu chủ đạo là không gian công cộng, và đặt con người (đối tượng sử dựng không gian) làm trung tâm cho các lý luận về TKĐT. Sự ra đời của TKĐT được xem là những phản ứng tích cực của giới chuyên môn nói riêng và của các xã hội phát triển nói chung trước những thực tiễn phát triển đô thị ồ ạt nhưng lại thiếu tính nhân văn của cả nhà nước và tư nhân ở các nước tư bản phát triển, trước sự thiếu vắng lý luận và công cụ quản lý của chính quyền các thành phố; mà kết cục là đã tạo ra những không gian đô thị rất xa rời với con người. Chính điều đó đã làm mất đi cái mà Jane Jacobs[1] cho là “sự sống” của các thành phố. Cho đến nay, lĩnh vực TKĐT đã được phổ biến rộng khắp ở nhiều nước trên thế giới. Trong hành lang pháp lý về quy hoạch của nhiều quốc gia cả ở khu vực châu Á, TKĐT đã được đưa vào như một khâu không thể thiếu của hệ thống quy hoạch. Ở Việt nam, nghị định 08 ban hành năm 2005 là hành lang pháp lý quan trọng đầu tiên cho hoạt động này ở việt nam (điều 30, 31 trong NĐ08/2005/NĐ-CP). Tuy nhiên, những gì quy định trong nghị định còn quá xa mới đủ để các nhà chuyên môn, các chính quyền và xã hội có thể hiểu được nội dung và phương pháp tiến hành của TKĐT. Trên thực tế, từ kinh nghiệm quốc tế, có thể thấy rằng TKĐT luôn là một lĩnh vực kết hợp liên ngành và có phạm vi hoạt động thực tiễn rất đa dạng, với nhiều hình thức, qui mô và phương pháp khác nhau. Đó có thể là việc thiết kế các quần thể phát triển mới, hay thiết kế bảo tồn di sản bảo tồn không gian đô thị, hay cải tạo chỉnh trang một khu vực, một tuyến phố, hoặc là các hoạt động pháp lý như soạn thảo các công cụ quản lý để kiểm soát phát triển, các chính sách, các hướng dẫn phát triển v.v…. Những hoạt động này có thể do nhà nước, tư nhân, hoặc cộng đồng khởi xướng, hoặc là sự phối hợp của tất cả các bên liên quan trên. Dù là hoạt động nào hay do ai khởi xướng, bản chất của TKĐT vẫn là quá trình nâng cao chất lượng môi trường không gian (đặc biệt là không gian công cộng) trong đô thị (Carmona). Như vậy, chúng ta không nên hiểu TKĐT là một sản phẩm cuối cùng mà phải xem đó là toàn bộ quá trình tương tác và phối hợp giữa các bên liên quan (có thể gồm nhiều vòng lặp) nhằm đạt được mục đích nào đó về cải thiện chất lượng không gian đô thị. Trong các bên liên quan đó thì không thể không nói đến vai trò của cộng đồng - là đối tượng chịu tác động chính sau những thay đổi về không gian do hoạt động TKĐT mang lại, họ vừa là một trong các nhóm đối tượng hưởng lợi vừa là đối tượng phải chia sẻ trách nhiệm. Như vậy, có thể đưa ra giả thuyết rằng ‘sự tham gia của cộng đồng với tư cách là một bên liên quan quan trọng sẽ là một trong các yếu tố dẫn đến sự thành công của một dự án hay một chương trình TKĐT’.Về mặt lý thuyết, sự tham gia của cộng đồng trong một hoạt động TKĐT nào đó tại địa phương – đặc biệt trong các dự án chỉnh trang, cải tạo một khu vực đô thị hiện hữu - là rất cần thiết và có cơ sở. Tại sao CĐ lại phải tham gia? Vì các hoạt động TKĐT sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chính họ. Họ biết rõ nhất mình cần gì và có những khả năng, nguồn lực nào. Sự tham gia của cộng đồng (CĐ) sẽ giúp cho các nhà chuyên môn có những phương hướng, quyết định, đề xuất sát hơn với thực tế nhu cầu của người dân và như vậy sẽ tăng tính khả thi của các đề xuất. Sự tham gia của CĐ có những mức độ khác nhau: cộng đồng được thông tin, thông báo về dự án; hay đươc hỏi ý kiến (tham vấn); và mức độ cao nhất là được tham gia vào việc ra quyết định trong dự án. Các quyết định ở đây rất đa dạng: quyết định nội dung hành động, lựa chọn hoạt động chỉnh trang nâng cấp cụ thể, quyết định mức độ đóng góp, quyết định lựa chọn đối tác, quyết định có tham gia hoặc không v.v... Thêm vào đó, sự tham gia của cộng đồng làm tăng sức mạnh và năng lực của cả cộng đồng trong việc tự phát hiện, hiểu và tổ chức giải quyết các vấn đề khó khăn của chính họ. Đồng thời, nó làm tăng mức độ cam kết của cộng đồng với dự án và làm tăng tính bền vững của dự án. Kinh nghiệm quốc tế đều minh chứng cho hiệu quả của sự tham gia của CĐ trong TKĐT. Tại các nước phát triển trên thế giới như Úc, Mỹ, Nhật, Canada, trong các dự án bảo tồn, chỉnh trang, cải tạo không gian đô thị với quy mô vừa và nhỏ thì bao giờ cộng đồng cũng được tham gia ở nhiều khâu khác nhau trong suốt tiến trình dự án: từ phân tích, đánh giá hiện trạng, phát hiện vấn đề và đề xuất giải pháp khả thi đến vận hành, bảo dưỡng và bảo vệ sản phẩm đầu ra của dự án. Sự tham gia của cộng đồng đã đem lại những kết quả hết sức khả quan. Tuy nhiên, tại Việt Nam phương pháp này mới chỉ được nghiên cứu thí điểm trong một số dự án chứ chưa được thực hiện một cách phổ biến và chưa được quy định cụ thể trong tiến trình quy hoạch chi tiết và TKĐT ở quy mô khu vực. Thông qua hoạt động thí điểm “Cải thiện, khôi phục cảnh quan tuyến phố Hàng Buồm” trong dự án “Phát triển bền vững Khu phố cổ Hà Nội”, dự án thí điểm lớn nhất trong « Chương trình phát triển Tổng thể Thủ đô Hà nội HAIDEP » do JICA tài trợ được tiến hành trong tháng 5 năm 2006, bài viết này muốn giới thiệu về các phương pháp, tiến trình và kết quả đạt được trong việc chỉnh trang, cải thiện cảnh quan tuyến phố với sự tham gia của cộng đồng. Thông qua đó, nhằm kiểm chứng hiệu quả hoạt động TKĐT có sự tham gia của cộng đồng tại nước ta, từ đó rút ra những kinh nghiệm cả về lý luận và thực tiễn để nâng cao khả năng áp dụng phương pháp này đối với các dự án tương tự. Hoạt động thí điểm “Cải thiện, khôi phục cảnh quan tuyến phố Hàng Buồm” Phố HB vừa là một tuyến phố điển hình của KPC Hà nội vừa mang những nét đặc thù của riêng nó. Phố Hàng Buồm nằm trong khu vực bảo tồn cấp 1 của KPC, là khu vực làm ăn sinh sống của cộng đồng người Hoa cũ tại Hà nội. Trên tuyến phố có nhiều công trình di tích, lịch sử đặc biệt có đền Bạch Mã, được coi là một trong tứ trấn của kinh thành Thăng Long. Tuyến phố có nhiều nhà cổ mang phong cách kiến trúc truyền thống kết hợp kiến trúc Trung Hoa. Hiện nay hàng Buồm nổi tiểng với loại hình kinh doanh bánh kẹo rượu bia, đồng thời là địa chỉ của nhiều quán, hàng ăn nổi tiếng có nguồn gốc Trung quốc. Về mặt xã hội, do dân cư gốc của phố phần lớn là người Hoa, đã trở về nước sau xung đột biên giới năm 1979 nên dân cư hiện nay chủ yếu là cán bộ nhà nước đã nghỉ hưu hoặc những người nhập cư từ sau năm 1980. Vì vậy sự gắn bó của CĐ với tuyến phố và sự hiểu biết của họ về lịch sử tuyến phố không cao. Về môi trường không gian đô thị, cảnh quan phố Hàng Buồm hiện đang bị xuống cấp nghiêm trọng. Mặt đứng tuyến phố lộn xộn, nhiều ngôi nhà cổ đã biến mất, thay vào đó là những ngôi nhà cao tầng với hình thức lai căng thiếu thẩm mỹ, nhiều công trình di tích lịch sử bị hư hại, không gian đô thị bị ô nhiễm, bản sắc tuyến phố suy giảm v.v. Với những đặc điểm nêu trên, phố Hàng Buồm đã được lựa chọn là tuyến phố thí điểm cho việc tiến hành đánh giá, khảo sát để đề xuất các mục tiêu, chiến lược phát triển tuyến phố và tiến hành thí điểm một số hoạt động cụ thể nhằm kiểm chứng hiệu quả của phương pháp TKĐTTG trong việc khôi phục, cải thiện cảnh quan khu vực. Chu trình của hoạt động thí điểm cải tạo cảnh quan Hàng Buồm : gồm có 4 bước chính đó là đánh giá hiện trạng cảnh quan; Xây dựng viễn cảnh cho tuyến phố đi kèm các chiến lược và mục tiêu phát triển; Đề xuất các hành động lâu dài để thực hiện các chiến lược mục tiêu đã đề ra, kèm theo các hành động có thể thực hiện trước mắt; trong các hoạt động ngắn hạn này, chọn hoạt động chỉnh trang, cải tạo cảnh quan trong khuôn khổ kinh phí và thời gian xác định . 1) Ban dự án lập đề cương chi tiết hướng dẫn đánh giá thực trạng tuyến phố và xác định các mục tiêu để xây dựng chiến lược phát triển tuyến phố 2) Họp với UBND Phường, thông qua mục đích dự án và yêu cầu hỗ trợ của cơ quan quản lý địa phương. 3) Thành lập nhóm đánh giá cảnh quan, bao gồm các đối tượng tham gia sau : Nhóm hướng dẫn (3 người): bao gồm 2 cán bộ tư vấn của dự án và 1 cán bộ địa chính của phường. Nhóm nòng cốt (3 người) : trong đó có tổ trưởng dân phố, 1 đại diện là cán bộ lớn tuổi, am hiểu về lịch sử, am hiểu về cộng đồng. Đại diện người dân (5 người) bao gồm các thành phần khác nhau : cán bộ hưu trí, người làm ăn buôn bán, công nhân, sinh viên... 4) Nhóm cán bộ nòng cốt và đại diện người dân sau khi đã được lựa chọn tham gia trao đổi và chia sẻ về phương pháp đánh giá có sự tham gia của cộng đồng. Tập huấn cho nhóm nòng cốt các kỹ năng và kiến thức cần thiết để tham gia vào dự án (2 ngày liên tục) 5) Tổ chức cuộc họp toàn thể cộng đồng lần 1: giới thiệu về dự án (kết hợp với phát thanh Phường) 6) Tiến hành đánh giá thực trạng: chia nhóm theo chủ đề như Cảnh quan, Giao thông, Nhà ở. Mỗi chủ đề sẽ có 1 số thành viên nhóm nòng cốt và các cư dân khác, có sự hộ trợ của các cán bộ chuyên môn và cán bộ Phường 7) Phân tích – Tìm giải pháp - Lựa chọn hoạt động ưu tiên: nhóm cộng đồng, CB Phường, CB chuyên môn 8) Tổ chức cuộc họp toàn thể cộng đồng lần 2: giới thiệu kết quả và các hoạt động ưu tiên, kế hoạch huy động nguồn lực Kết quả đầu ra :Sau một thời gian ngắn phối hợp, viễn cảnh của phố HB đã được xây dựng và thống nhất như sau « Hàng Buồm sẽ là một trong những tuyến phố văn minh thương mại hấp dẫn nhất của Hà nội và của KPC với phố xá sạch đẹp, ngăn nắp, ấn tượng, thể hiện rõ nét đặc trưng văn hóa lịch sử của riêng mình ». Để đạt đến viễn cảnh trên chắc chắn cần nhiều thời gian và công sức với những chương trình hành động cụ thể cả dài hạn và ngắn hạn. Tuy nhiên, có những việc có thể làm ngay với nguồn lực hiện có.
Sau khi tiến hành các công cụ nêu trên, nhóm đánh giá đã xác định được 5 vấn đề nổi cộm nhất, liên quan đến sự suy giảm cảnh quan kiến trúc và các vấn đề về TKĐT, trong đó các vấn đề nổi trội là: Hình thức kiến trúc mặt đứng tuyến phố lộn xộn, thiếu hệ thống thùng rác công cộng thu gom rác thải trên tuyến phố, vỉa hè chật chội, bị lấn chiếm, hệ thống đường dây diện chằng chịt, mất mỹ quan tuyến phố, hệ thống cống hở gây ô nhiễm môi trường, mất mỹ quan tuyến phố.Trong khuôn khổ thời gian 01 tháng và nguồn kinh phí cho phép, nhóm nòng cốt đã đề xuất 3 hoạt động ưu tiên làm trước, đó là : - Lắp đặt đồng bộ hệ thống mái hiên di động nhằm cải thiện cảnh quan tuyến phố - Bố trí hệ thống thùng rác công cộng cố định trên tuyến phố và bổ sung thiết bị cho việc thu gom rác thải của khu vực - Thu nhỏ các biển hiệu, biển quảng cáo với kích thước quá lớn, hình thức xấu, đưa ra những hướng dẫn cụ thể cho người dân để làm cảnh quan tuyến phố thêm đẹp Các hoạt động khác như chỉnh trang lớp lát vỉa hè, cải tạo mặt đứng một số ngôi nhà cổ cũ nát, ngầm hóa hệ thống cống hở, ngầm hóa đường dây điện v.v. cũng đều được đề xuất trong quy hoạch hành động cho tuyến phố trong tương lai. Hoạt động triển khai thực tế “Lắp đặt đồng bộ hệ thống mái hiên di động” trên tuyến phố Hàng Buồm Nhóm nòng cốt đã triển khai điều tra nhanh ý kiến người dân về việc “Lắp đặt đồng bộ hệ thống mái hiên di động” và khả năng chi trả. Kết quả thu được là 96% số người dân được phỏng vấn đồng ý với việc lắp đặt đồng bộ về màu sắc, kiểu dáng, độ cao cho mái hiên di động. Bên cạnh đó, UBND Phường tiến hành gửi thông báo về hoạt động đến từng hộ gia đình và đến dự trong buổi họp dân để bàn về việc triển khai và đóng góp kinh phí. Cán bộ tư vấn, nhóm nòng cốt và cán bộ Phường đã tổ chức họp dân để thông qua về mục đích, ý nghĩa của việc làm này. Hình ảnh cảnh quan tuyến phố được cải thiện khi làm mới mái hiên di động đồng bộ đã được mô phỏng trên máy tính và giới thiệu cho toàn thể cộng đồng. Điều này giúp người dân hình dung được rất rõ hiệu quả của hoạt động và rất hăm hở tham gia. 100% người dân trong cuộc họp đều tán đồng việc làm lại mái hiên cho đồng bộ trong một tâm lý rất phấn khởi. Sau đó, mức độ đóng góp tài chính, thời điểm tiến hành và lựa chọn nhà thầu cung cấp mái hiên được bàn bạc và thảo luận trong cuộc họp một cách công khai. Kết quả đã đạt được sự đồng thuận trong cộng đồng về hình thức mái hiên, đối tác thực hiện, thời gian thực hiện và mức độ đóng góp kinh phí lắp đặt là 40% một cách tự nguyện. Sau đó, nhóm nòng cốt chịu trách nhiệm vận động người dân làm mái hiên và thu 40% kinh phí, phần còn lại do thành phố và các tổ chức quốc tế hỗ trợ. Sau 25 ngày tiến hành thay bạt, lắp đặt đồng bộ mái hiên di động trên đoạn phố thí điểm từ ngã tư Hàng Đường – Hàng Buồm tới ngã tư Hàng Giầy, bộ mặt một đoạn phố đã được cải thiện đáng kể so với thời gian trước rất nhếch nhác và sập xệ. Người dân và chính quyền rất hân hoan trước kết quả này. Cán bộ lãnh đạo Phường HB đã hết sức vui mừng và phấn khởi vì lần đầu tiên người dân đã thể hiện sự quan tâm rất cao với cảnh quan chung của tuyến phố và sẵn sàng đóng góp mức kinh phí đáng kể, điều mà từ trước đến nay họ chỉ luôn trông chờ từ nhà nước. Điều này chứng tỏ trong tương lai, việc cải tạo, thậm chí tái hiện lại mặt đứng tuyến phố là hoàn toàn khả thi với sự hợp tác về tài chính của người dân nếu có sự tuyên truyền và vận động đúng đắn và có hiệu quả. Những bài học kinh nghiệm: Có thể nói việc triển khai thành công hoạt động thí điểm lắp đặt đồng bộ mái hiên di đồng ở phố HB và tổ chức thành công sự kiện Văn hóa tuyến phố HB đã khẳng định bước đầu sự thành công của phương pháp có sự tham gia của CĐ trong hoạt động TKĐT. Những bài học thành công được rút ra ở đây là :- Việc vận động cộng đồng một cách khéo léo là yếu tố quyết định cho sự thành công. Cộng đồng cần thấy được hiệu quả của hoạt động: việc cải thiện mỹ quan khu phố không những tăng lòng yêu mến tự hào của họ với khu phố mình mà còn thu hút khách du lịch, khác mua hàng đến nhiều hơn thông qua việc quảng bá văn hóa lịch sử tuyến phố. - Yếu tố thứ hai của thành công là ở chỗ cộng đồng đã được quyền tham gia vào các quyết định của hoạt động trong suốt tiến trình dự án. Họ được công khai thông tin, được đóng góp ý kiến, được tham gia quyết định. Chính vì vậy họ đã thể hiện sự cam kết rất cao về cả sáng kiến, công sức và đóng góp nguồn lực cho việc chăm sóc cảnh quan chung của khu vực mình sinh sống- Yếu tố thứ ba của thành công là sự đồng thuận của Chính quyền Phường, và cộng đồng trong việc triển khai hoạt động. Chính từ sự đồng thuận này, người dân cảm thấy vai trò của họ được đề cao, họ tự ý thức nhiều hơn về sự tham gia của mình và tự nguyện góp tay cùng nhà nước vào việc chung của khu phố.- Yếu tố thứ tư là những trợ giúp rất hiệu quả từ bên ngoài : đó là sự tham gia hỗ trợ từ đầu đến cuối của các tư vấn trong và ngoài nước, là sự hỗ trợ về tài chính (60% kinh phí) từ dự án HAIDEP và sự ủng hộ nhiệt tình của Ban quản lý phố cổ.Tuy nhiên, do đây là một cách làm mới nên trên thực tế cả người dân và chính quyền đều không khỏi lúng túng. Người dân chưa thật chủ động, tự chủ (do cả nguyên nhân khách quan và chủ quan) trong việc tham gia đề xuất, giải quyết các vấn đề liên quan trực tiếp đến điều kiện sống và môi trường cảnh quan khu vực họ ở. Còn chính quyền thì ban đầu vẫn còn nghi ngờ vào sự tự nguyện tham gia đóng góp của dân, hoặc vẫn quen hơn với cách làm mà ở đó dường như chính quyền và dân là hai bên đối kháng. Thông qua nghiên cứu thí điểm tại tuyến phố Hàng Buồm, dự án đã đưa ra các khuyến nghị về cơ chế thực hiện và giám sát dựa trên sự tham gia và các bên liên quan trong lĩnh vực TKĐT gắn liền với hoạt động bảo tồn, khôi phục, chỉnh trang các không gian công cộng. Trên thực tế nguồn kinh phí từ nhà nước cho các hoạt động nâng cấp chính trang đô thị đã đang và sẽ luôn eo hẹp, cho nên « nhà nước và nhân dân cùng làm » trong TKĐT là con đường đi bất khả kháng nếu chúng ta muốn nhanh chóng cải tạo nâng cao chất lượng các thành phố của chúng ta. Nghiên cứu cũng góp phần mở ra một hướng mới cho TKĐT ở Việt Nam với sự tham gia không chỉ của các bên chuyên môn mà còn có sự tham gia của cộng đồng và các bên liên quan. ( Dự án Quy họach tổng thể thành phố Hà Nội đến 2020 - HAIDEP) |